مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

سردبیر محترم

یکی از اختلالات مغز، سکته مغزی است که یکی از شایع­ترین عوامل مرگ و میر در دنیا است. در طب جدید، اختلال خون‏رسانی یکی از مهمترین عوامل اثرگذار در اختلال عملکرد عضو شناخته می‏شود و مهمترین علت مرگ سلولی و عضوی است (1, 2).

در طب ایرانی دو علت مهم سکته امتلا و دیگری انقباض مجاری است و وجود غلظت نیز یکی از مهمترین علل این امتلأ یا پر شدگی است و در تعریف آن نوعی انسداد است در مسیر و مجاری حس و قوت و حرکت که موجب از بین رفتن حس و حرکت عضو می­شود (3). به طور کلی غلیظ و لزج بودن خلط و کیفیت آن یکی از مهم‏ترین عوامل در ایجاد انسداد یا سده در طب ایرانی هست. دیگر علل انسداد ناشی از خلط عبارتند از: زيادي و پر شدن خلط (امتلأ)، ايجاد ورم يا ريح توسط خلط، یا بواسطه كيفيت قابض آن خلط (3, 4).

با کمی توجه به متون طب ایرانی بنظر می­رسد بتوان طیف درجاتی از انسداد مجاری ثانویه به غلظت را بین بیماری­های مختلف مغز و اعصاب پیدا نمود (3)، یعنی یسته به درجه انسداد مجاری ثانویه به غلظت، بیماری­ها می­تواند خفیف­تر باشد مانند سردرد و سرگیجه ناشی از غلظت تا در نهایت که به مرور زمان انسداد کامل­تر در سکته مغزی رخ می­دهد (3, 4). بنابراین شاید بتوان این نظریه را مطرح کرد که افراد واجد بیماری­های خفیف مغز ناشی از غلظت مستعد بیماری­های خطرناک­تری مانند سکته در آینده هستند و از طرفی می­توان با انجام تدابیر پیشگیرانه از وقوع اختلالات شدیدتر در این افراد جلوگیری نمود.

به عبارتی دیگر بنظر می­رسد در متون طب سنتی سده یا انسداد مجرا (سده)، طیف دارد و می­تواند موجب ایجاد طیفی از بیماری­های مغز در افراد مستعد به مرور زمان شود و بسته به میزان انسداد علایم و بیماری­های متفاوتی می‏تواند رخ دهد. چنانچه در مراحل اولیه انسداد مجرا، علایم جزیی‏تر مثل سیاه رفتن چشم حین برخاستن (سدر) و در مراحل بعد که درجه انسداد بیشتر گردد، مقدمات بی­حسی ، صرع، یا سکته فـراهم می‏شود (3). بـه عنوان مثال در متـون طب ایـرانی می­خوانیم: "بسيارى خدر (بی­حس شدن عضو)، می­تواند مقدمه‏ى فالج (فلج یک طرفه) باشد يا مقدمه‏ى صرع يا مقدمه‏ى سكته‏ يا مقدمه‏ى تشنج و هرگاه كه خدر در عضوى پديد آيد و با استفراغ زايل نشود و از پس خدر هم دُوار (سرگیجه) ایجاد  شود، بيم باشد كه به سكته‏ باز گردد و گاه باشد كه سرسام (نوعی سردرد) سرد به خدر و استرخاء (مرحله انسداد ناکامل مجرا) باز گردد و آنجا (درین مواقع) سبب خدر، بسيارى خون غليظ باشد (5).......

زمینه و هدف: در دیدگاه طب، یکی از مهم‌ترین عامل مؤثر بر کیفیت هوای محیط و سلامت انسان، چگونگی وضعیت جغرافیایی است و برای مکان‌یابی محل سکونت به عوامل محیط طبیعی به‌عنوان عاملی اثرگذار بر مزاج اقلیم و سکنه توجه شده است. بنابراین هدف این پژوهش تبیین عوامل مؤثر بر تغییرات آب و هوای منطقه، توصیه‌های طب سنتی برای مکان‌یابی و تعیین حدود اقلیم‌های هفتگانه از دیدگاه طب سنتی است.

مواد و روش‌ها: این مطالعه یک تحقیق کیفی بر اساس روش تحلیلی - توصیفی و بر پایه اسناد و منابع معتبر کتابخانه‌ای است. به طوری که ابتدا منظور از تغییرات هوا در طب بیان گردیده و سپس عوامل مؤثر در تغییر آب و هوا و مکان‌یابی، با استفاده از منابع تاریخی مانند قانون، ذخیره خوارزمشاهی، مفرح‌القلوب و نرم‌افزار جامع طب سنتی نسخه 5/1 مورد بررسی قرار گرفته است

یافته‌ها: عناصر محیطی مؤثر بر مکان‌یابی با تأثیر گذاشتن بر دو اصل مهم طب سنتی یعنی هوا و اعراض نفسانی باعث تغییرات در زنجیره امور طبیعیه شده و بر سلامتی انسان تأثیر می‌گذارد به گونه‌ای که همه عوامل و عناصر محیطی به دلیل دارا بودن مزاج خاص، بر افراد تأثیر گذاشته و با اثرگذاری بر تعادل جسم و روان انسان، تغییر افعال که هدف نهایی و آخرین زنجیره امور طبیعیه می‌باشد را باعث می‌گردند.

نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد که معماری به شیوه عمل معماری همساز با اقلیم با توجه به لایه‌های اقلیمی مورد توجه طبیبان بوده است. همچنین در میان فاکتورهای مؤثر در مکان‌یابی، عامل باد به‌عنوان عاملی واسط بر سایر عوامل تأثیر مستقیم دارد و عنصر باد نقش بیشتری نسبت به سایر عوامل دارد. بنابراین توجه به جغرافیای پزشکی در انتخاب محل سکونت و ساخت بنا می‌تواند نقش مثبتی ایفا نماید و به ایجاد فضای سلامت محور کمک نماید.

زمینه و هدف: تاریخ تصویرسازی نسخ پزشکی مملؤ از نگاره‌هایی در باب علم تشریح، کالبدشناسی بدن انسان و حیوان، ریخت‌شناسی گیاهان و فرم ابزارآلات جراحی است. در این میان، نسخه‌ای که فارغ از چنین روش‌های متداول مصورسازی، صحنه‌هایی روایی از طبابت و درمان مبتنی بر گیاهان دارویی را دربر دارد، تحفه‌المؤمنین است. نسخه‌ای که پژوهش حاضر را بر آن داشته تا با مداقه در ویژگی‌های بصری نگاره‌هایش، شناختی درباره نحوه روایت‌پردازی آن‌ها و ترجمان تصویریشان به تبعیت از ماهیت علمی متن اثر ایجاد کند.

مواد و روش‌ها: اساس انجام پژوهش بر روش توصیفی ـ تحلیلی همراه با تفسیر کیفی داده‌های تصویری استوار می‌باشد و گردآوری داده‌ها با استناد به منابع معتبر کتابخانه‌ای ـ الکترونیکی و مراجعه به سایت کتابخانه کنگره ملی آمریکا صورت پذیرفته است.

یافته‌ها: علی‌رغم روایی‌نبودن نوشتارها، تأویل‌پذیری و وجود لایه‌های عمیق علمی ـ معنایی در متن نسخه، هنرمند نه‌تنها شیوه‌ای سخت و پیچیده را انتخاب نکرده، بلکه به نحو واقع‌گرایانه‌ای سعی نموده تا در تطابق با آن‌ها به آفرینش نگاره‌ها بپردازد. نگاره‌هایی که برای مخاطب خوانشی سهل‌الوصول و قابل درک داشته باشند. بدین‌منظور و در راستای وفاداری به متن اثر که هم ستایش به درگاه احدیت (معنویت) و هم دستورالعمل‌هایی طبی را بیان داشته، وی هنرهای تذهیب و نگارگری را جهت تصویرگری برگزیده تا با ایجاد نوعی قرابت دیداری بتواند بر هر دو وجه سلامت روح و جسم تأکید کند.

نتیجه‌گیری:برآیند کلی پژوهش بر غلبه فرم‌های ساده، بهره‌گیری از ترکیب‌بندی پویا و متمرکز، پرسپکتیو با نقاط کانونی متنوع، گونه‌های رنگی متباین، مکمل و سرد و گرم و اهمیت‌بخشی به تصویر شخصیت‌های پزشک و بیمار در مرکز کادر یا نقطه طلایی نگاره‌ها دلالت دارد، چنانکه این عناصر و کیفیات بصری موجبات دریافت زیباشناسانه‌ای رادر باب نحوه درمان و طبابت به گونه‌ای واقعی برای مخاطب رقم می‌زنند. 

زمینه و هدف: بغداد از شهرهای مهم تمدن اسلامی بوده است که در زمان منصور عباسی ساخته شد و چندین قرن پایتخت عباسیان بوده است. این شهر از نظر ساختار زیست‌محیطی مشکلاتی داشته است که در گسترش عوامل بیماری‌زا و مرگ‌ومیر در این شهر نقش زیادی داشته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه ساختار زیست‌محیطی بغداد و عوامل بیماری‌زا و تأثیر در مرگ‌ومیر این شهر صورت گرفته است.

مواد و روش‌ها: مواد اصلی این پژوهش داده‌های منابع تاریخ اسلام است که شامل منابع تاریخی، کتاب‌های جغرافیایی و متون تاریخ پزشکی بوده است. همچنین از پژوهش‌های جدید صورت گرفته درباره اوضاع اجتماعی عباسیان در قالب مقالات استفاده شده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی - تحلیلی است؛ جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای انجام شده است.

یافته‌ها: به نظر می‌رسد موقعیت جغرافیایی بغداد همیشه عامل رونق و رشد کشاورزی و آبادانی نبوده است بلکه ساختار زیست‌محیطی این شهر از قبیل: شرایط جوی در گسترش عوامل بیماری‌زا و تلفات انسانی ساکنان پایتخت خلافت عباسی نقش زیادی داشته است.

نتیجه‌گیری: در این مقاله به بررسی تأثیر ساختار زیست‌محیطی بغداد در دوره اول عباسی می‌پردازیم. ابتدا اهمیت جغرافیایی پزشکی بیان شده است سپس نقش ساختار زیست‌محیطی بغداد در شیوع بیماری‌ها و عاملی که سبب تلفات انسانی در دوره عباسی بوده است را مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌ایم.

زمینه و هدف: رسالۀ عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب از رساله‌های ارزشمند قرن هفتم هجری قمری می‌باشد که شهرت تامی در بین رساله‌های علوم و فنون زمان خویش یافته است. این رساله با پرداختن به سه موضوع احجار، اطایب و کاشیگری حاوی موضوعات متنوع و متفاوتی می‌باشد که آن را مفترق از رساله‌های طبی ساخته است. با توجه به ابعاد طبی رساله که تاکنون مورد نظر قرار نگرفته، این پژوهش بر آن است تا به معرفی، تحلیل، استنتاج و تقسیم‌بندی کلیات طبی از این رساله بپردازد.

مواد و روش‌ها: این مطالعه با استفاده از روش کتابخانه‌ای و اسنادی به مقایسۀ رسالۀ عرایس با مهم‌ترین رساله‌های احجار و عطرنامه‌های پیش از آن پرداخته، سپس به تحلیل و تجزیه هر بخش و استنتاج یافته‌ها پرداخته است.

یافته‌ها: در هر دو قسم رساله؛ احجار (سنگ‌ها) و اطایب (عطرها) پس از معرفی و ذکر خصوصیات به بیان خواص طبی بر اساس فلسفۀ طبیعیات و منطق که بنیان طب سنتی می‌باشد پرداخته شده است. نیز باورهای عامیانۀ طبی از بخش‌های قابل توجه در این رساله می‌باشد.

نتیجه‌گیری: با توجه به مباحث رساله می‌توان سه رویکرد طبی؛ درمانگری بر اساس طب سنتی، باورهای عامیانۀ طبی و خواص جادودرمانی احجار، فلزات و اطایب را بر اساس ارائۀ شواهدی از نسخۀ عرایس‌الجواهر دریافت. تناسب رویکردهای مزبور با نحوۀ به‌کارگیری احجار از نتایج دیگر این تحقیق می‌باشد.

زمینه و هدف: مومیا نوعی ماده معدنی است که از دیرباز در ایران کاربرد دارویی داشت و بیشتر در درمان شکستگی استخوان‌ها و زخم‌ها به کار می‌رفت. درباره کاربردهای درمانی آن در پزشکی نوین پژوهش‌هایی انجام شده، ولی درباره نامگذاری، جنس و ترکیب، منشاء، معادن، تجارت، باورهای عامیانه و نیز کاربرد درمانی تاریخی مومیا پژوهشی انجام نشده است. این پژوهش تلاش دارد به همه این موارد در یک روند تاریخی بپردازد تا ماهیت این ماده روشن و ابهامات در مورد آن رفع شود.

مواد و روش‌ها: اين پژوهش با روش توصيفي تحلیلی به بررسي همه جنبه‌های مومیا در ایران پرداخته و در آن علاوه بر منابع کتابخانه‌ای، آخرین مقالات و نتایج آزمایش‌های علمی جدید نیز بررسی شده است.

یافته‌ها: يافته‌ها نشان مي‌دهد مومیا یک نام ایرانی است و مومیایی ایرانی نیز از مرغوبیت زیادی برخوردار و در دوره‌هایی جزو محصولات صادراتی ایران بود. بیشتر معادن آن در ناحیه جنوبی ایران به‌ویژه فارس قرار داشت. این ماده کالایی بسیار قیمتی بود و در درمان اغلب بیماری‌ها به‌ویژه شکستگی‌ها، کوفتگی‌ها، درمان زخم‌ها و غیره از آن استفاده و در باور مردم دارویی معجزه‌آسا تلقی می‌شد.

نتیجه‌گیری: برخی کاربردهای درمانی مومیا در درمان شکستگی‌ها و زخم‌ها، مشکلات گوارشی و سرطان پستان با آزمایش‌های جدید علمی اثبات‌شده، ولی در یک نتیجه کلی باید گفت در قدیم درباره خواص درمانی آن بسیار غلو می‌شده است.

زمینه و هدف: حرفه پزشکی در همدان از دیرباز عمدتاٌ در قبضه یهودیان بوده است و آنان بودند که در این علم به تبحر دست یافته و توانستند در کنار مسلمین نقش ویژه‌ای را در عرصه پزشکی این شهر ایفا کنند. با توجه به محدودیت‌های اقلیت‌های مذهبی در جامعه اسلامی، به نظر می‌رسد روی آوری یهودیان به حرفه پزشکی راه‌حلی برای برون‌رفت از شرایط موجود و ارتقای جایگاه آنان با هدف رفع نیاز جامعه اسلامی و عاملی برای کسب درآمد بوده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی علل اقبال یهودیان همدان به حرفه پزشکی و نقش آنان در توسعه پزشکی این دیار از اواخر قاجار تا پایان دوران پهلوی به فرجام رسیده است. با عنایت به اینکه تاکنون در این زمینه تحقیق مستقلی صورت نگرفته پژوهش حاضر می‌تواند راهگشای محققین تاریخ پزشکی در پاسخ به مجهولات ذهنی در این باب باشد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش با نگرشی تاریخی و به یاری منابع کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی؛ سعی بر این دارد تا با روش توصیفی ـ تحلیلی دلایل روی‌آوری یهودیان همدان به حرفه پزشکی و نقش آنان در توسعه اوضاع پزشکی این شهر را بیان کند. این مطالعه مقطعی، اواخر حکومت قاجاریه تا پایان حکمرانی دودمان پهلوی دوم در همدان را شامل می‌گردد. از ویژگی‌های این مقاله استناد به مصاحبه شفاهی با افراد آگاه در این زمینه است.

یافته‌ها: بررسی‌ها نشان می‌دهد دانش پزشکی در میان یهودیان به ویژه یهودیان همدان از جایگاه والایی برخوردار بوده است، به گونه‌ای که آنان از گذشته‌های دور در محلی به نام درب حکیمخانه به این پیشه اشتغال داشته و آن را به نسل‌های بعدی نیز انتقال داده‌اند.

نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که سفارشات تورات مبنی بر حفظ سلامت بدن در انتخاب حرفه پزشکی توسط یهودیان همدان بی‌تأثیر نبوده است. آنان به فراخور همزیستی با مسلمانان، با انتخاب پیشه پزشکی درصدد در امان ماندن از هرگونه گزند و ارتقای جایگاه اجتماعی خود در بین مسلمین بوده اند. یهودیان همدان با تأسیس مدرسه آلیانس و درمانگاه مجاور آن گام بلندی در بهبود اوضاع پزشکی زمانه خود در همدان برداشته‌اند. آنان در واقع واسطه‌ای برای گذار از شیوه سنتی طب به پزشکی مدرن و پایه‌گذار شیوه نوین پزشکی در همدان بوده‌اند چرا که نخستین تحصیل‌کنندگان آکادمیک در عرصه پزشکی همدان اغلب یهودیان بوده‌اند.

زمینه و هدف: در دوره قاجار مناسبات گسترده‌ای میان ایران و ممالک دیگر شکل گرفت. به تناسب این تحول شرایط مناسبی برای رفت و آمد جهانگردان خارجی به این سرزمین فراهم شد. این سیاحان با ثبت مشاهدات و تجربیات خویش درباره بیماری‌های رایج عصر قاجار و شیوه‌های درمان آن‌ها، کمک شایانی به شناخت تاریخ پزشکی این عصر کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین امراضی که در آثار این سیاحان بازتاب یافته، بیماری آب‌مروارید است. این بیماری به عدسی چشم آسیب وارد می‌کرد و معمولاً افراد مسن را درگیر می‌نمود. پژوهش حاضر تلاش دارد با بهره‌گیری از این آثار میزان شیوع بیماری آب‌مروارید و روش‌های درمان آن در عصر قاجار را بررسی کند.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش با استفاده از رویکرد توصیفی – تحلیلی، مهم‌ترین سفرنامه‌های خارجی عصر قاجار در جهت دستیابی به اهداف تحقیق مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند.

یافته‌ها: سیاحانی که در دوره قاجار به ایران سفر کردند، نیات و انگیزه‌های متفاوتی داشتند. این سیاحان با توجه به کنجکاوی و روحیه جزئی‌نگر خویش گزارش‌های بسیار سودمندی درباره اکثر جنبه‌های زندگی اجتماعی مردم ارائه داده‌اند. میزان ابتلای افراد به بیماری آب‌مروارید و شیوه‌های درمان آن از جمله مواردی است که مورد توجه این جهانگردان قرار گرفته است. سیاحان خارجی گذشته از روشنگری‌هایی که درباره میزان گسترش این بیماری در سطح جامعه ارائه داده‌اند، یافته‌های مدرن در زمینه بیماری آب‌مروارید را نیز به پزشکان ایرانی منتقل کرده‌اند.

نتیجه‌گیری: شایع‌ترین بیماری چشمی دوره قاجار از منظر سیاحان خارجی، بیماری آب‌مروارید بود. این بیماری در مناطق مختلف ایران همچون اصفهان، مازندران، ارومیه و تهران و در میان اکثر طبقات جامعه گزارش شده است. درمان آب‌مروارید به وسیله کحالان ایرانی و پزشکان خارجی صورت می‌گرفت.علیرغم مهارت برخی از کحالان ایرانی در درمان این بیماری، شیوه‌های درمانی آنان چندان رضایت‌بخش نبود. در مقابل پزشکان اروپایی با اتکا به دانش جراحی نوین و بهره‌گیری از تجهیزات مراکز درمانی میسیون‌های مذهبی، نقش بسیار مهمی در مداوای قربانیان آب‌مروارید ایفا نمودند.

زمینه و هدف: ضرورت حفظ سلامت اجتماعی مستلزم آن است که جنبه‌های کیفری مفاسد اقتصادی حوزة سلامت، به ویژه سوء عرضه کالا، بیش از گذشته مد نظر قانون‌گذاران باشد. تولید فراورده‌های تراریخته مستلزم دستکاری‌ها و مداخلات فنی است؛ لذا همین تغییرات مزبور آثار گوناگونی چون ایجاد واکنش‌های حساسیت‌زا، سمی بودن محصولات غذایی تراریخته، ایجاد مشکل در فرایند تولید مثل و باروری و رشد نوزادان و ایجاد تومورهای سرطانی به همراه داشته ‌است. سؤالی که مطرح می‌شود این است که در نظام حقوقی ایران معاصر، مسئولیت تولیدگران و عرضه‌کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز بر کدام‌یک از عناوین مجرمانه قابل انطباق است؟

مواد و روش‌ها: نوع مطالعه حاضر مروری است و منابع مورد استفاده شامل کتب حقوقی و پزشکی و مقالات و تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق است که به شیوة توصیفی ـ تحلیلی مرور شده‌اند.

یافته‌ها: در نظام حقوقی ایران قوانین مختلفی با هدف پیشگیری و مقابله با تهدیدکنندگان سلامت اجتماعی و غذایی کشور و برای حفظ نظام اقتصاد حوزة سلامت، نظم عمومی جامعه و امنیت غذایی، به جرم‌انگاری رفتار تولیدکنندگان محصولات معارض با سلامت عمومی جامعه پرداخته‌ است؛ اما هیچ یک از قوانین مذکور صراحتاً به جرم‌انگاری موضوعات مربوط به تولید یا عرضة تراریخته‌های غیر مجاز نپرداخته است و برای شناسایی مسئولیت کیفری تولیدگران و عرضه‌کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز می‌بایست به انطباق آن با سایر عناوین مجرمانة مربوط به صیانت از حوزة سلامت اقدام نمود.

نتیجه‌گیری: عناوین مجرمانة «افساد فی‌الارض»، «قانون مواد خوردنی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی»، «ورود خسارت به تسبیب»، «اقدام علیه بهداشت عمومی» و «قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی» را حسب مورد، می‌توان مورد انطباق با رفتار تولیدگران و عرضه‌کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز قرار داد تا از این طریق، مسئولیت کیفری اشخاص مذکور در نظام حقوقی ایران مورد تبیین واقع شود.

زمینه و هدف: پیشگیری بهتر از درمان است. بشر در پی یافتن راه‌هایی برای ارتقاء سلامت خود بوده است. پس می‌بایست پیشگیری را تقویت کرد. یکی از ابزارهای تقویت سلامت، تأمین آن در ابعاد سلامت محیط است. هدف پژوهش این است که با بازنگری در اسناد طب سنتی و ویژگی‌های معماری سنتی اصول و ویژگی‌های معماری مسکن سلامت‌بخش را بازیابد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش از نوع پژوهش کیفی می‌باشد. قبل و بعد از تنظیم شاخصه‌ها در پژوهش میان‌رشته‌ای حاضر به پژوهشگران طب و معماری برای مصاحبه‌ در تعمیق مفاهیم طبی و اجماع آراء خبرگان در صحت‌سنجی مصادیق معماری مراجعه شده است. شیوه گردآوری داده‌ها جستجو در منابع کتابخانه‌ای، مقالات مربوط به نشریات معتبر طب و معماری و مصاحبه اکتشافی برای تعمیق فهم موضوع بوده است.

یافته‌ها: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که طب سنتی با نگرش واحد بر پایه کیفیات مشترک، تأثیر عوامل محیطی حفظ سلامت، شامل آب و هوا، حرکت و سکون جسمانی و نفسانی و خواب و بیداری، را بر تدبیر مسکن شرح می‌دهد. در معماری سنتی اصول و ویژگی‌هایی وجود دارد که منطبق بر توصیه‌های پزشکان در قالب چهارگانه نامبرده برای ساماندهی مسکن می‌گنجد.

نتیجه‌گیری: مهمترین توصیه‌های طبی برای اقلیم گرم و خشک، تعدیل گرما و خشکی با رطوبت‌افزایی، خنک‌سازی و جریان هوای طبیعی در فضاهاست. خشکی هوا با طراحی درونگرا برای کنترل تابش و باد، کاربرد الگوی فضایی حوض‌خانه و سرداب و عناصر آب، گیاه و سایبان قابل کنترل بوده و جریان هوای خنک و طبیعی با تعبیه روزنه‌ها، بادگیر و بازشوها در دیوارها و آسمانه‌های بلند محقق می‌شود. در بعد حرکت و سکون جسمانی و نفسانی برای بازیابی نیروهای جسمی و روحی و تعادل کلی در مزاج آن، می‌بایست اولویت را بر حالت سکون و آرامش خانه قرار داد. سلامت نفسانی با طراحی سلسله‌مراتبی، مرکزگرایی جزء فضاها، محورگرایی فضاهای جمعی و کاربرد آرایه‌های نمادین قابل تحقق است. در بعد خواب‌وبیداری با رعایت اصل حریم فضایی و استقلال فضایی، زمینه بهره‌مندی از بیداری و بازیابی نیروها در حالت خواب فراهم می‌شود.

زمینه و هدف: شیر و خورشید سرخ با تأسیس کردن مراکز بهداشتی و درمانی، نقش به سزایی در درمان بیماری‌ها ایفا کرد. جمعیت شیر و خورشید سرخ درواقع نخستین و بزرگ‌ترین جمعیت خیریه ایران بود که عهده‌دار وظایف مهم و متعددی در مسائل مربوط به امدادرسانی در حوادث
غیر مترقبه و امدادی، تأسیس بیمارستان و درمانگاه، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تربیت پرستار، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، ارائه برنامه‌های ویژه برای جوانان و برخی فعالیت‌های عمرانی در داخل و خارج از کشور بود. یکی از مهم‌ترین و اولین فعالیت‌های شیر و خورشید سرخ در دوره پهلوی اول و دوم ساخت و راه‌اندازی مراکز درمانی و بیمارستانی در شهرها و شهرستان‌ها مختلف بود. این اقدامات از خط‌مشی و سیاست خاصی پیرو نمی‌کرد و با تأسیس جمعیت شیر و خورشید در مراکز استان‌ها، ساخت بیمارستان با کمک اعیان شهری، تاجران و خیران شروع می‌شد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که نقش شیر و خورشید در راه‌اندازی مراکز درمانی و بهداشتی نوین در دروه پهلوی چه بود.

یافته‌ها: جمعیت شیر و خورشید سرخ با ایجاد دسته‌های پزشکی سیار و تجهیزات کامل در کلیه سوانح و بلیات ارضی و سماوی (زلزله - سیل) با کمک‌های بسیار ذی‌قیمت و مهم، جان هزاران نفر از هم‌میهنان را از خطرات فوری، مرگ‌ومیر و بدبختی نجات می‌داد.

نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد جمعیت شیر و خورشید سرخ با راه‌اندازی مراکز درمانی و بهداشتی نه تنها به جلوگیری از شیوع بیماری‌ها کمک کرد بلکه توانست با راه‌اندازی مراکز شیر و خورشید زمینه را برای تأسیس بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در سال‌های بعد مهیا کند.

زمینه و هدف: دانش تشریح یکی از مباحث مهم تاریخ پزشکی در همه‌ی ادوار به خصوص در دوران تمدن اسلامی بوده است. در این دوره پزشکان مسلمان آثار مختلفی پیرامون دانش تشریح نگاشته‌اند و یا اینکه بخش‌هایی از کتابشان را به این موضوع اختصاص داده‌اند. بر این اساس، در طی سالیان اخیر پژوهش‌های متعددی در ارتباط با سیر تطور دانش کالبدشناسی در دوره‌ی اسلامی انجام گرفته است. هدف از پژوهش حاضر معرفی و نقد مقاله‌ی «تشریح استخوان‌ها در آثار پزشکی دوره اسلامی؛ مطالعه تطبیقی طب‌الملکی اهوازی و قانون ابن سینا» اثر فهیمه مخبر دزفولی است. 

مواد و روش‌ها: این پژوهش یک مطالعه تحلیلی - انتقادی است که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای ابتدا به معرفی مقاله و سپس به بررسی و ارزیابی آن از نظر شکلی، محتوایی و روشی می‌پردازد. 

یافته‌ها: مقاله‌ی «تشریح استخوان‌ها در آثار پزشکی دوره اسلامی؛ مطالعه تطبیقی طب‌الملکی اهوازی و قانون ابن سینا» دارای نگارش روان و منسجمی  بوده  و حاکی از تلاش نویسنده برای اثبات تسلط کافی پزشکان مسلمان ایرانی، بر دانش تشریح است.  در ساختار مقاله بعضاً ارجاع‌دهی‌های نامناسب و اشکالات نگارشی دیده می‌شود. همچنین جامع نبودن پیشینه تحقیق، تعیین هدف غیر محتمل، عدم احاطه کافی بر موضوع تاریخی و عدم بیان دقیق تشریح جمجمه در کتاب قانون را می‌توان از نقدهای محتوایی برشمرد.

نتیجه‌گیری: نتایج اصلی این پژوهش حاکی از آن است که مقاله مورد نظر علیرغم اینکه توانسته با مقایسه تطبیقی بخش تشریح دو کتاب ارزنده طب ایرانی مقوله‌ای تازه به روی پژوهشگران تاریخ پزشکی بگشاید، اما دارای اشکالات متعددی به لحاظ ساختاری، محتوایی و روشی است. لذا انتظار می‌رود با توجه به اهمیت موضوع نقد در پژوهش‌های علمی و با توجه به تحلیل انجام شده در ارتباط با مقاله مذکور، نویسنده محترم با برطرف نمودن ایرادات ذکر شده، بتواند در پژوهش‌های بعدی اثر قابل توجه‌تری پیرامون تاریخ پزشکی منتشر نماید.

زمینه و هدف: با قدرت‌گيري آل‌بويه و دستيابي این خاندان بر بخش‌هاي مرکزی و غربي جهان اسلام به خصوص بغداد و شيراز، كه اصلي‌ترين مراكز تحت حكومت آل‌بويه بودند، روند فعاليت‌های پزشكي و بهداشتي ازجمله ساخت و تجهيز بيمارستان شتاب بيشتري یافت. ازجمله این مراکز، بیمارستان عضدی شیراز بود که در سال 360 ق. و به دستور عضدالدوله دیلمی بنا شد و بنیان‌گذار حوزه طبی شیراز گردید. علیرغم اهمیت این بیمارستان، اطلاعات مدون محدودی پیرامون آن وجود دارد که ضرورت انجام پژوهشی گسترده را آشکار می‌سازد. بر همين اساس شناخت جايگاه پزشكي این بیمارستان به عنوان حلقه استمرار پيوند دانش پزشكي جندی‌شاپوری به دوران اسلامي از اهميت به سزايي برخوردار است. از اين رو هدف از اين مطالعه ترسيم وضعيت اين بیمارستان بر اساس منابع موجود تاریخی است.

مواد و روش‌ها: در اين پژوهش با روش توصيفى تحليلى، بیمارستان عضدی شیراز از جنبه‌هاي ساختاری و تشکیلاتی چون كاركردهاى درمانى و آموزشى بررسی شد.

یافته‌ها: نتايج اين بررسی نشان مى‌دهد كه بیمارستان عضدی شیراز به سبک بیمارستان جندی‌شاپور اداره می‌شد و در امور داخلي و تشكيلات سازماني خود داراي سلسله مراتب و بخش‌هاي مختلفي بود که به مرور زمان و با بهره‌مندي از دستاوردهاي پزشكي حاصل شده بود. این بیمارستان با برخوردارى از پشتوانه مالی دولتی و حمایت خیرین سال‌ها پابرجا بود و در طول دوران فعالیت خود به واسطه‌ کتابخانه‌ بزرگ آن مطرح می‌شد. نيز اين بیمارستان در انتقال دستاوردهاى علمى و پژوهشى و تربیت پزشکان برجسته‌ای چون ابوماهر شیرازی و علی بن عباس اهوازی مؤثر بود.

نتیجه‌گیری: نتايج تحقيق بيانگر آن است كه حمايت‌هاي عضدالدوله دیلمی موجبات ارتقای سطح بهداشت و درمان طی دوران حکومت آل‌بویه در شیراز را به همراه داشت که پیامد آن جذب دانشمندان و پزشكان برجسته و انتقال اطلاعات طبي آنان از طريق کتب طبی و حفظ آن‌ها به صورت تأليف و ترجمه بود.

زمینه و هدف: در عصر ناصری روزنامه­ هایی با عناوین متعدد چاپ و انتشار یافتند. نخستین روزنامه این دوره، روزنامه وقایع اتفاقیه بود که بعد از تغییر نام از شماره 472 تا 550 با نام روزنامه دولت علیه ایران انتشار یافت. روزنامه ایران، از دیگر روزنامه ­هایی بود که در این دوره در شمارگان متعدد، به چاپ رسید. هرکدام از این روزنامه ­ها حاوی مطالب سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی بودند. هدف پژوهش حاضر بررسی گزارشات بهداشتی و پزشکی ایران عصر ناصری براساس روزنامه­ های؛ وقایع اتفاقیه، روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه ایران می­ باشد.

مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر براساس سه روزنامه عهد ناصری؛ روزنامه وقایع اتفاقیه با 471 شماره و ادامه آن با عنوان روزنامه دولت علیه ایران از شماره 472 تا 550 و روزنامه ایران (417 شماره این روزنامه تا سال 1297 ه.ق) با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی گزارشات و اخبار بهداشتی و پزشکی ایران دوره ناصری می ­پردازد.

یافته‌ها: یافته­ های تحقیق نشان داد؛ با وجود اینکه روزنامه ­های فوق، روزنامه دولتی بودند و حتی روزنامه وقایع اتفاقیه دارای قیمت بالایی جهت اشتراک بود، در شرایط کمبود امکانات بهداشتی و پزشکی و منابع اطلاع­ رسانی درخصوص امورات بهداشتی جامعه ایران در دوره ناصری، این روزنامه­ ها توانستند با چاپ مطالب متعدد بهداشتی چون؛ معرفی انواع بیماری­ ها، به خصوص بیماری ­های همه­ گیر چون وبا و آبله و... و بررسی علل شیوع این بیماری­ ها و راه­ های مبارزه با آنها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار خوانندگان خود قرار دهند. در بخش اعلانات روزنامه­ ها نیز اخبار پزشکی که خود شامل؛ معرفی پزشکان حاذق و کتاب­ های تالیف و منتشر شده در خصوص موضوعات مختلف پزشکی بودند، جهت اطلاع­ رسانی به مردم به چاپ می­ رسید.

ملاحظات اخلاقی: در مراجعه به متون، صداقت و امانت­داری در پژوهش، استناد به منابع و انتشار آنها رعایت شده است

 نتیجه‌گیری: در کنار گزارشات مختلف سیاسی و اجتماعی روزنامه ­های مزبور، گزارشات متعدد بهداشتی و پزشکی نیز به چاپ رسیده است. درج گزارشاتی چون؛ گزارش مجالس حفظ الصحه، معرفی انواع بیماری ­ها و بسیاری از موضوعات بهداشتی، همگی دلالت بر توجه گزارشات روزنامه ­ها به موضوعات بهداشتی و پزشکی داشت.

زمینه و هدف: تبریز از جمله شهرهایی به شمار می‌رود که در دوره صفویه از اهمیت سیاسی و اقتصادی زیادی برخوردار بود. با وجود این؛ و موقعیت مناسب آب ‌و هوایی و اقدامات پیشگیرانه در حوزه بهداشت شهری و حضور اطبای ماهر و احداث چند بیمارستان به علت عدم تحول جدی در زمینه بهداشت و درمان و نیز شیوع بیماری‌های مسری، شهر از نظر بهداشتی و درمانی در شرایط مناسبی قرار نداشته است.

مواد و روش‌ها: مواد اصلی پژوهش حاضر اطلاعات و داده‌های منابع تاریخی، سفرنامه‌ها و رساله‌های طبی دوره صفویه است. در کنار آنها از تحقیقات جدید صورت‌گرفته در حوزه بهداشت و پزشکی دوره صفوی استفاده شده است. روش مورد استفاده در این تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و براساس گردآوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای انجام شده است.

یافته‌ها: با توجه به اطلاعات موجود به نظر می‌رسد علی‌رغم شرایط مناسب آب ‌و هوایی، نبود مشکل کمبود آب و آلاینده‌ها، تحت تأثیر عواملی مانند جنگ‌ها، شیوع بیماری‌های مسری، تداوم علم و روش‌های درمانی ادوار گذشته بدون تحول و تبدیل بیمارستان‌ها به نوانخانه مشکلات چندی در این حوزه وجود داشته است.

ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش، اصل امانت‌داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب‌داری در مراجعه به متون یا تحلیل‌ها، رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: در مقاله حاضر ابتدا به بررسی عوامل تأثیرگذار بر بهداشت محیط پرداخته شده و سپس اطبا و مراکز درمانی مورد بررسی قرار گرفته و عوامل مثبت و منفی تأثیرگذار بر بهداشت و درمان شهر تبریز در فاصله برآمدن صفویه تا سقوط آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

زمینه و هدف: دانش پزشکی از جمله علومی بود که در دوران شکوفایی تمدن اسلامی مورد توجه قرار گرفت و دانشمندان فعال در این حوزه به نتایج و دستاوردهای قابل توجهی دست پیدا کردند. این پژوهش بر آن است که سیر دانش پزشکی در ایران عصر ایلخانی را از زوایای گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار دهد تا به این پرسش پاسخ دهد که دانش پزشکی در ایران عصر ایلخانی چه جایگاهی داشته و آیا استیلای مغول و تشکیل حکومت ایلخانان موجبات افول این علم را در ایران فراهم آورده است یا نه؟

مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و بر اساس جمع­آوری فیش‌های تحقیقاتی از مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است.

یافته‌ها: بررسی‌ اسناد، مدارک و منابع تاریخی و علمی ایران در عصر ایلخانان نشان می‌دهد شیوه زندگی ناسالم اقوام مغول و بی‌بهرگی ایشان از دانش پزشکی سبب شده است علم پزشکی و مهارت پزشکان مناطق مفتوحه از جمله ایران مورد توجه سرکردگان مغول قرار گیرد. با تشکیل حکومت ایلخانی و روی کار آمدن دولت­مردان دانش پیشه ایرانی و غلبه آنان بر جادوگران و کیمیاگران، جایگاه پزشکان در نزد ایلخانان بیش ‌از پیش ارتقاء یافت که پیامد آن احیای دوباره‌ی فعالیت‌های علمی در حوزه‌های مختلف پزشکی بود.

ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش اصل امانت‌داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانبداری در مراجعه به متون و تحلیل‌ها، رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: بر خلاف باور معمول دانش پزشکی و فعالیت‌های وابسته بدان در عصر ایلخانی به دلایلی که ذکر آن خواهد آمد نه‌ تنها با افول مواجه نشده، بلکه از برخی جهات نسبت به ادوار پیش رو به جلو حرکت نموده است. ساخت مراکز درمانی و آموزش پزشکی، راه‌یابی دانش پزشکی به دیگر مراکز آموزشی نظیر رصدخانه‌ها و مدارس، روابط علمی گسترده در حوزه پزشکی با دیگر ملل به‌ ویژه چین، بومی‌سازی پرورش گیاهان دارویی، تشریح و تألیف آثار پزشکی از جمله مصادیق این حرکت رو به جلو در عرصه دانش پزشکی در این دوره بوده است.

زمینه و هدف: شیخ فریدالدین محمد نیشابوری (618-540 ه. ق) مشهور به عطار، داروساز و شاعر بزرگ ایرانی در قرون ششم و هفتم هجری قمری است که با ورود به عرفان، اشعارش رنگ و بوی معنوی به خود گرفت. در گذشته منظور از عطاري، مجموعه فعاليت‌هاي مربوط به طب اعم از داروسازي، داروفروشي و درمان بوده است. هدف از پژوهش حاضر، معرفی عطار به عنوان طبیبی داروساز و تأثیرات این علوم بر آثار وی می‌باشد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش، یک مطالعه‌ی کتابخانه‌ای، با روش توصیفی-تاریخی می‌باشد. با مراجعه به دو تالیف مهم عطار نیشابوری به نام‌های مصیبت‌نامه و الهی‌نامه و با مطالعه‌ی مقالات متعدد و جستجو در بانک‌های اطلاعاتی معتبر با کلید واژه‌های عطار نیشابوری، داروسازی، شاعرِ طبیب و شاعرِ داروساز، مطالب مورد نظر گردآوری و اطلاعات بدست آمده پس از تجزیه و تحلیل در قالبی منظم ارائه گردید.

یافته‌ها: بکارگیری فراوان واژگان مرتبط با دارو و درمان در آثار عطار نیشابوری، نشان از علاقه وی به عطاری و طبابت در کنار شعرسُرایی دارد. بزرگانی چون مولوی، شیخ محمود شبستری و صائب تبریزی در آثارشان به معرفی و مدح عطار پرداخته‌اند. لقب عطار نیز به علت اینکه داروخانه بزرگی داشته و به ساخت و فروش دارو و درمان بیماران می‌پرداخته به او نسبت داده شده است.

ملاحظات اخلاقی: این پژوهش صرفا با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده و اصل امانت­داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب­داری در مراجعه به متون یا تحلیل‌ها، رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: عطار از جمله شاعرانی است كه از دانش داروسازی روزگار خود اطلاعات کافی داشته و گیاهان دارویی را خوب می‌شناخته است. بنابراین مي‌توان او را شاعر داروسازی به شمار آورد که در نهضت گیاه درمانی، از پيشگامان است. اگرچه نام او در ردیف اسامی اطبای سنتی ایرانی برده نمی‌شود، ولی پیشنهاد می‌شود تحقیقات بیشتری در آثار منظوم و منثور او از منظر پزشکی و داروسازی انجام گیرد تا جایگاه والای این مرد بزرگ بیشتر شناسانده شود.

زمینه و هدف: با شیوع عفونت کووید 19 در کشور، برخی افراد اقدام به توصیه‏ هایی با عنوان درمان­ های طبیعی، طب سنتی و طب اسلامی به منظور مقابله با این بیماری نموده ‏اند. این توصیه ‏ها مورد توجه مردم واقع شده، گاه از آنها استفاده می ‏شود. هدف از این مطالعه بررسی ابعاد علمی و اخلاقی توصیه‏ هایی است که در فضای مجازی یا رسانه ملی با نام طب سنتی/ اسلامی یا درمان­های طبیعی معرفی شده ‏اند.

مواد و روش‌ها: این مطالعه، یک مطالعه مروری است. جستجو با کلمات کلیدی در پایگاه‏ های معتبر علمی و جمع­ آوری مطالب مرتبط با موضوع و نهایتاً آنالیز کیفی روش انجام این مطالعه بوده است.

یافته‌ها: برخی از توصیه‏ ها عبارتند از مصرف زنجبیل، داروی امام کاظم، بخور جوش شیرین، گندزداهای طبیعی، نمک بجای ماسک و زنبور درمانی. این توصیه ‏ها که در دو گروه توصیه‏ های پیشگیری و توصیه‏ های درمانی قابل طبقه ‏بندی هستند، گاهی حتی در منابع طب سنتی ایرانی یافت نمی‏ شوند و صرفاً دربردارنده‏ ی نظرات شخصی افراد، که اغلب غیرپزشک هستند، می‏ باشند. همچنین طبق مطالعات جدید، بسیاری از این توصیه‏ ها فاقد پشتوانه علمی محکم هستند و اکثراً تا کنون بر کووید 19 آزمایش نشده‏اند. این روش ‏ها در حالی به راحتی در میان مردم تبلیغ می ‏شوند که طب سنتی ایرانی سرشار از توصیه ‏های اخلاق پزشکی است و طبیبان بنام این طب، بارها از تجویز داروهای ناشناخته و تجویز بدون یافتن علت و بدون دانستن مکانیسم اثر دارو نهی کرده‏اند. همچنین طبق آیین­نامه اخلاق پزشکی سازمان نظام پزشکی، تجویز دارو توسط غیرپزشک و تجویز دارو خارج از پروتوکل‏ های مصوب، خارج از اخلاق پزشکی است. همچنین اخلاق حرف ه‏ای داروسازی در تهیه داروهای ترکیبی باید رعایت شود.

ملاحظات اخلاقی: در تدوین این مطالعه، اصل امانت­داری و صداقت استناد به متون و پرهیز از  استنباط شخصی از تحلیل‌ها رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: بر اساس این مطالعه، به دلیل نبودن شواهد علمی کافی مبنی بر اثربخشی بسیاری از توصیه ‏هایی که با نام طب سنتی تبلیغ می‏شوند، این توصیه ‏ها به لحاظ اخلاقی قابل ارائه به مردم نیستند. در کنار این موضوع، بی‏ توجهی عامدانه به درمان ­های طبیعی یا طب سنتی واجد شواهد علمی، توسط مسئولین نیز می ‏تواند دارای بار اخلاقی باشد.

زمینه و هدف: طب عامیانه­ ی دوره ­ی صفوی تحت تأثیر نوعی فراگیر شدن تقدس­گرایی قـرار گرفت که برتافته از یک فـرآیند همه‌گیرِ سیاسی- اجتماعی- فرهنگی بود. ایـن تقدس­ گرایی، هم­زمان، بر باورهای طبّی و رفتارهای معطوف به پیشگیری/ درمان طبقات اجتماعی تأثیر گذاشت و به طیفی از کنش ­های درمانی- پیشگیرانه در وجه عامیانه ­ی آن دامن زد. در واقع آنچه رخ داده یا به نوعی تقویت و شایع شد، این بود که به مجموعه ­ای از پدیده­ های انسانی، مصنوعات بشری و امور طبیعی برچسب تقدس زده شد و همین مسئله، انگاره ­ی درمانی/ طبّی این پدیده ­ها را در باورهای عامه­ی مردم تقویت کرد.

مواد و روش‌ها: روش انجام اين پژوهش براساس مطالعه کتابخانه­ اي و بررسي نسخ اصلي و کتب پزشکي قديم بوده است تا به شکل توصیفی- تحلیلی، بسترهای رونق تقدس­گرایی در عصر صفویه مورد تأمّل و نسبت طب عامیانه با این پدیده مورد واکاوی قرار گیرد.

یافته‌ها: فرآیند همه‌گیرِ سیاسی- اجتماعی- فرهنگی دوره صفوی، سبب شد تا مجموعه­ ای از خواسته ­ها، نیازها و معضلات طبّی و مسائل مربوط به پیشگیری و درمان در تناسب با این مجموعه ­ی مقدس شکل بگیرد و طب عامیانه را در پیوندی عمیق با فرهنگ اعتقادی و باورهای تقدس­گرایانه قرار دهد.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­داری در تحلیل، گزارش و انتشار مطالب رعایت گردید.

نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش نشان داد که تقدس­ گرایی فراگیر در دوره صفوی، به مجموعه ­ای از کنش­ های طبّی و رفتارها و باورهای عامیانه حول دو محور پیشگیری و درمان دامن زد و آن را به مثابه­ی یک نُرم یا رفتار طبّی عامیانه برجسته ساخت.

زمینه و هدف: قرون سوم تا ششم هجری، در تاریخ علوم اسلامی، به عنوان «عصر طلایی طبّ اسلامی» شناخته می‌شود؛ در این عصر، پزشکان بزرگی همچون «ابن رَبَّن طبری»، «ابومنصور هرَوی»، «اَخوینی»، «رازی»، «ابن­سینا»، «میسری»، «جرجانی» و... پابه عرصه گیتی گذاردند و با تحقیقات و آثار ارزشمند خود، نهال بارور طبّ اسلامی را به درختی تناوَر مبدّل ساختند که برای سده­ های متوالی، بر اغلب حوزه­ های طبّی شرق و غرب، سایه گسترانید.

هدف از پژوهش حاضر، آن است که مهمترین علل و عوارض بیماری­ های مثانه و دستورهای درمانی بر اساس پنج کتاب شاخص طبّی در فاصله قرن سوم تا ششم هجری یعنی «فردوس الحکمة في الطبّ» اثر «ابوالحسن علی بن سهل الطبری»، «الحاوي في الطبّ» اثر «محمّد بن زکریا رازی»، «دانشنامه منظوم طبّی» اثر «حکیم میسری»، «قانون في الطبّ» اثر «حسین بن عبدالله سینا» و «ذخیره خوارزمشاهی» اثر «سید اسماعیل جُرجانی» بررسی شود؛ جستجوهای نگارنده در سوابق مطالعاتی، نشان می­دهد که پژوهش حاضر، به این شکل و سیاق، مسبوق به سابقه نیست.

مواد و روش‌ها: در زمینه طبّ و آثار طبّی، تألیفات پر ارج این دانشمندان، ضمن تکمیل یافته ­های طبیبان متقدّم یونانی، سُریانی، هندی و... افزوده­ های بسیاری در حوزه­ های طبّ پیشگیری، داروشناسی و مطالعات بالینی به جهان پزشکی عرضه کرده ­اند که شایستۀ توجّه فراوان است؛ از جمله بخش­های مهمّ و قابل اعتنا در طبّ سنّتی، مبحث بیماری‌های مثانه و مجاری ادرار است؛ مواردی همچون نوشیدن آب­های ناسالم، بیماری­ های عفونی، بروز سُدّه و امتلاء، ضربه خوردن و سقوط، ایجاد سنگ، و مواردی از این قبیل، از جمله علل شایع مثانه و مجاری ادرار است که در کتب طبّی بدان­ ها اشاره گردیده و بر مبنای روش توصیفی –تحلیلی نگاشته شده است.

یافته‌ها: در کتب طبّی موصوف، عمده ­ترین انواع بیماری­ های مثانه، نشانه­ های هر عارضه و نحوۀ درمان صحیح بیان شده است.

ملاحظات اخلاقی: نگارندگان این پژوهش، اصل امانت‌داری را در ارجاع‌دهی رعایت کرده‌اند.

نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق نشان می ­دهد که مؤلّفان کتب طبی موصوف کوشیده ­اند با بررسی نظرات پزشکان متقدّم، همراه با مشاهدات بالینی خود، راهکارهای درمانی مناسبی را در این مورد، ارائه نمایند.

زمینه و هدف: بانوان تأثیر مستقیمی در پیشرفت جامعه دارند. توسعه علم و دانش در حوزه‌ی سلامت و بهداشت و همچنین حضور زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی از مشروطه به بعد شاهدی است بر بالا رفتن سطح بهداشت عمومی جامعه. در بسیاری از مجلات بانوان که پس از انقلاب مشروطه به چاپ رسید، به امور بهداشتی زنان توجه ویژه‌ای شد. یکی از این مجلات، «عالم نسوان» است که بخش اعظمی از مقالات خود را به بهداشت بانوان و کودکان اختصاص داد. در زمینه‌ی بهداشت بانون در مجلات نیاز به پژوهشی مستقل حس می‌شد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش با نگرش تاریخی و به کمک منابع کتابخانه‌ی و بررسی مقالات مجله، بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی، نقش این مقالات را در ارتقای سطح بهداشت عمومی بانوان بررسی نماید.

یافته‌ها: بر اساس بررسی‌ها در مقالات هم سلامت جسمانی و هم سلامت روانی به زنان آموزش داده ‌شده و با آوردن نمونه‌ی زنان موفق، ایشان را تشویق به پرداختن علمی و درست به مسائل بهداشتی و سلامتی خود و خانواده اعم از سلامت کودکان و امور منزل نموده است.

ملاحظات اخلاقی: امانت­داری و صداقت در استناد به منابع، مراجعه بـه متون و انتشار آن­ها در پژوهش رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: استقبال زنان از مجله و بالا رفتن آمار مقالاتی که توسط خود زنان نگارش شده است، همچنین پیشرفت جامعه، امید به زندگی، کاهش آمار بیماری‌های واگیردار و مرگ‌ومیر نوزادان همگی مؤید این واقعیت است.

زمینه و هدف: خونریزی، خروج خون از دستگاه گردش خون است و می ­تواند به طور طبیعی و غیرطبیعی اتفاق بیفتد. خونریزی­ های شدید و حاد به علت از دست­ دادن حجم زیادی از خون و به دنبال آن شوک هیپوولمی، یکی از شایع­ترین علل مرگ محسوب می ­شوند. طب ایرانی نیز معتقد است که خونریزی سبب عوارض زیادی از جمله سقوط قوه و ضعف می­ شود که توجه به آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. هدف از این مطالعه شناخت اسباب و علل خونریزی در طب ایرانی می ­باشد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه مروری مطالب مربوط به انواع نزف­الدم شامل تعريف، اسباب و علل از كتب طبی مرجع طب ایرانی از جمله القانون فی­الطب، شروح قانون، اكسير اعظم و نرم ­افزار جامع طب نور مطالعه شد. در منابع طب رایج واژه خونریزی از کتاب هاریسون 2018 و پایگاه­­های معتبر مانندGoogle Scholar ،Up to Date ،  Pubmedمورد جستجو قرار گرفت.

یافته‌ها: خونریزی در مبانی طب ایرانی به انواع طبیعی و غیر­طبیعی تقسیم می­ شود. خونریزی غیرطبیعی که به آن نزف­الدم اطلاق می ­شود سه سبب اصلی دارد: علل عروقی، علل خونی، عللی خارج از علل عروقی و خونی؛ علل عروقی به سه شکل باعث خونریزی می­ شوند: تفرق اتصال، انفتاح فوهات عروق و رشح. علل خونی نیز با تغییر در کمیت و کیفیت خون باعث خونریزی می ­شوند.

ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش، اصل امانت­داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب­داری در مراجعه به متون یا تحلیل‌ها، رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: بررسی خونریزی اعضای مختلف در کتب طب ایرانی حاکی از این است که تغییرات در عروق یا خون می­ توانند سبب خونریزی شوند. همه­ ی این تغییرات در نهایت با انصداع یا انقطاع یا انفتاح فوهات عروق یا ترشح از رگ منجر به خونریزی می ­شوند. واکاوی رویکرد همه­ جانبه ­ی حکما به بحث خونریزی و اسباب موجبه­ی آن می ­تواند زمینه­ ساز استفاده از ظرفیت ­های طب ایرانی در پیشگیری و کنترل خونریزی در کنار طب رایج شود.

زمینه و هدف: در تاریخ پزشکی ایران و اسلام پزشکان نام ­آوری برخاسته ­اند که برخی چندان شناخته شده نیستند. عریب بن سعد قرطبی یکی از بزرگان و متخصصان عرصه پزشکی است که در عصر طلایی تاریخ و فرهنگ تمدن اندلس (اسپانیا) در دوران حکمرانی خلفای اموی اندلس (عبدالرحمان الناصر و الحکم المستنصر) فعالیت علمی داشت. گرچه شهرت عریب به واسطه نگارش اثر تاریخی­اش «صله تاریخ طبری» است، اما مطالعه و واکاوی متون و آثار علمی این دانشمند حکایت از مهارت و تخصص وی در ادبیات، تاریخ، ستاره ­شناسی، پزشکی و شاخه ­های مرتبط با آن مانند داروشناسی دارد. مسئله اصلی این نوشته بررسی و تبیین سهم و جایگاه عریب در دانش پزشکی با تکیه بر بازکاوی شاهکار پزشکی او رساله «خلق ­الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین» است.

مواد و روش‌ها: این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با تکیه به روش مطالعه کتابخانه ­ای نوشته شده است.

یافته‌ها: عریب بعد از فراگیری دانش پزشکی به دربار امویان راه یافت و این اثر را به خواهش الحکم دوم به رشته تحریر در آورد. در سده ­های نخست هجری، پزشکی زنان و زایمان و طب کودکان به دلیل پیوستگی مطالب یک حوزه به شمار می­ رفته است و عریب نیز در رساله خود این مباحث را از هم تفکیک نکرده است. رساله «خلق الجنین» مشتمل بر پانزده باب یا فصل است که محور و موضوع اصلی آن جنین­شناسی (مامایی) و بیماری ­های زنان و زایمان است که نویسنده بخش ­هایی را هم به موضوعات پزشکی کودکان (انواع بیماری­ های کودک، شیوه ابتلا و روش درمان) اختصاص داده است.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­داری در ارائه گزارش و انتشار مطالب رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: مطالعات حاکی از آن است که رساله «خلق ­الجنین» نخستین متن علمی است که به مراحل تدریجی تکامل جنین به شیوه علمی پرداخته ­است. موضوعاتی همچون روش­ های تسهیل زایمان، درمان نازایی و تأکید نویسنده بر تربیت کودک از جنبه پزشکی و روانشناسی از نکات شاخص و مهم دیگر این اثر به ­شمار می روند. در این پژوهش تلاش می­ شود نخست به حیات و زندگینامه علمی عریب و معرفی اجمالی آثار وی پرداخته شود؛ در ادامه با واکاوی رساله پزشکی او، جایگاه وی در دانش پزشکی تبیین و بازخوانی شود.

زمینه و هدف: طب ایرانی با قدمت ده هزار ساله توانایی حل بسیاری از معضلات پزشکی کنونی را دارد. در سال­ های اخیر مطالعات بسیاری جهت بررسی اثر مفردات و داروهای مختلف طب سنتی بر روی علائم خاص و بیماری­های مختلف انجام گرفته است. استئوآرتریت زانو یکی از شایع‌ترین فرم‌های آرتریت بوده و شامل التهاب، تغییرات اساسی در ساختار مفصل، درد و ناتوانی است و در آخر موجب کاهش کیفیت زندگی بیماران می‌شود. پماد مرهم مفاصل برگرفته از طب سنتی ایران و با استفاده از فارماکـولوژی مـعکـوس تـهیه شده و حـاوی گیاه هواچوبه (Arnebia eucroma) است. این مطالعه قصد دارد با بررسی بر این گیاه و مطالعات انجام شده، خلاصه‌ای از روند تولید پماد مرهم مفاصل و کارایی آن در این بیماری را شرح دهد.

مواد و روش‌ها: در این مقاله از بررسی منابع منتشر شده در نشریات معتبر داخلی و خارجی، کتب معتبر و پایان­نامه­ ها استفاده گردید.  

یافته‌ها: گیاه هواچوبه از تیره گاوزبان (Boraginaceae)بوده و دارای گسترش جغرافیایی در آسیا و مناطق خشک آفریقا می‌باشد. مهم‌ترین ترکیبات آن  شیکونین و آلکانین است که دارای خصوصیات فارماکولوژیک وسیعی از جمله اثرات ضدالتهابی، ضدمیکروبی و ضدسرطانی می‌باشند. نتایج مطالعه حیوانی و مطالعات کارآزمایی بالینی در بیماران مبتلا به استئوآرتریت زانو، اثرات مثبت ضدالتهابی و ضددرد پماد مرهم مفاصل را در این بیماران نشان داد.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­داری در استفاده از منابع جهت نگارش مقاله رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: پماد مرهم مفاصل حاوی عصاره هواچوبه برگرفته از طب ایرانی و استفاده از روش فارماکولوژی معکوس همراه با تأثیرات موثر ضدالتهابی و ضددرد در بیماران مبتلا به استئوآرتریت زانو برای آنها تحمل­ پذیر بوده و بدون داشتن اثرات جانبی قابل ملاحظه­ ای منجر به افزایش کیفیت زندگی بیماران می‌شود.

زمینه و هدف: در سال 431 ق خاندان ترک­ تبار سلجوقی موفق شدند بعد از 13 سال زورآزمایی با غزنویان، آن­ها را بطور قطعی در پیکار دندانقان شکست دهند و بنیاد حکومتی را بگذارند که تا سال 590 ق استمرار یافت. در دوره 159 ساله حاکمیت سلجوقیان بر ایران، 15 تن از اعضای این خاندان به ­صورت رسمی به قدرت رسیدند. غالب حاکمان این دودمان، درنتیجه ابتلای به بیماری­ های گوناگون درگذشتند. برخی از آنان نیز در جریان منازعات داخلی به منظور کسب قدرت، یا در روند مقابله با دشمنان خارجی سلطنت، کشته شدند. به جز چند استثنا، مرگ هر دو گروه و به ­ویژه سلاطینی که به مرگ غیرطبیعی درگذشتند، در سنین پایین رخ داد. این مسئله موجب ­شد که اکثر حاکمان این دودمان، سلطنت ناپایداری داشته باشند. در پژوهش پیش­رو تلاش شده، چگونگی مرگ سلاطین سلجوقی و نسبت میان نوع مرگ این حاکمان، با مدت زمامداری و حیات آنان، مورد بررسی قرار گیرد.

مواد و روش‌ها: در پژوهش حاضر با استفاده از روش آماری، مهم­ترین منابع عصر سلجوقی در جهت دستیابی به اهداف تحقیق، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­ است.

یافته‌ها: اغلب سلاطینی که به مرگ طبیعی فوت کردند، سابقه ابتلا به امراض متعددی را داشتند؛ اما در نتیجه ابتلا به یک بیماری خاص فوت ­کردند. مهم­ترین این بیماری­ها عبارت بودند از قولنج، بواسیر، سل، تب محرقه، آبله، رُعاف و امراض مقاربتی. گروهی که به مرگ غیرطبیعی درگذشتند، نیز بعضاً سابقه ابتلا به برخی از امراض را داشتند؛ با این حال پیش از آنکه در نتیجه بیماری فوت کنند، توسط مخالفان و رقبای خود کشته شدند. طول عمر و دوام سلطنت آن دسته از حاکمانی که به مرگ طبیعی درگذشتند، بیشتر از گروه دوم بود.

ملاحظات اخلاقی: در فرایند انجام این پژوهش، ضمن رعایت اصل امانت­داری در استفاده از منابع، از ارائه تحلیل ­های غیرعلمی و مغرضانه  خودداری شده است.

نتیجه‌گیری: از میان 15 سلطان سلجوقی، 10 تن به علت ابتلا به امراض گوناگون درگذشتند. بیماری قولنج با سه مورد، بیماری­ های سل و تب هر کدام با دو مورد و سایر امراض با یک مورد، باعث مرگ این گروه از سلاطین شدند. میانگین عمر این گروه 38 سال و میانگین سلطنت آنان 15.3 سال است. اگرچه از میان پنج سلطان دیگر سلجوقی، دو تن دارای بیماری قبلی بودند، اما هر پنج تن به مرگ غیرطبیعی و توسط مخالفانشان کشته شدند. سه تن آنان توسط مدعیان قدرت مسموم شدند و دو سلطان دیگر در نبرد با مخالفان خارجی سلطنت به زخم شمشیر به قتل رسیدند. میانگین عمر این گروه 36 سال و میانگین سلطنت آنان 9.03 سال بود.

زمینه و هدف: شکل­ گیری بیماری ­های انسانی با شرایط آب و هوایی، نـوع تغذیه و پـوشش ­های گیاهی- حیوانی هر منطقه ارتباط مستقیمی دارد. طب سنتی از گذشته تا به امروز، برای درمان بیماری­ های رایج هر منطقه اغلب به سراغ دستاوردهای اقلیم جغرافیایی همان ناحیه می­رود. هدف از این پژوهش، مروری بر تاریخچه شیوه های سنتی درمان با تکیه بر دستاوردهای اقلیم جغرافیایی مردم محلی روستای آبکنارِ استان گیلان است.

مواد و روش‌ها: این پژوهش در سال 1399 با مطالعات کتابخانه­ ای، دست نوشته ­ها و مستندات محلی، مشاهده مستقیم نحوه کاربرد و چگونگی تأثیر درمان برخی شیوه­ ها، مصاحبه حضوری و تلفنی با: (1) درمانگران محلی و (2) افراد مسن (اعم از زن و مرد) انجام گرفته است. مطالب و یافته ­ها در قالب توصیفی- تحلیلی به بحث گذاشته شده ­اند.

یافته‌ها: به ­نظر می ­رسد کـه «اقلیم جغرافیایی روستای آبکنار» نـقش بسیار مهمی در شکل­ گیری شیوه­ های سنتی درمان (اقلیم درمانی) از گذشته­ های دور تا به امروز داشته است. مجاورت با دریای مازنـدران و تالاب بندرانزلی، برخـورداری از رویش عنصـر «برنج»، پوشش­های گیاهی منحصربه ­فرد منطقه و حضور برخی از گونه­ های خاص پرندگان به افزایش کیفیت و تنوع شیوه­ های سنتی درمان در روستای آبکنار کمک قابل توجهی نموده است.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­داری در تحلیل، گزارش و انتشار مطالب رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: در گذشته، به­­ دلیل عدم پیشرفت علم پزشکی و ناآگاهی از منشا بیماری ­ها، برای ساکنین روستای آبکنار چاره­ای جز دست به دامان طبیعت شدن به جهت یافتن راهی برای درمان بیماری­ ها باقی نمانده بود. از ­این ­رو، تجربیات ارزشمندی در زمینه درمان سنتی از گذشتگان به ساکنین روستای آبکنار به ارث رسیده است، تا جایی­که مردمان این روستا در کنار داروهای شیمیایی از شیوه­ های درمان سنتی مبتنی بر اقلیم جغرافیایی خود برای بهبود بیماری­ های رایج در منطقه استفاده می ­کنند.

زمینه و هدف: تحولات ایجاد شده در علم پزشکی و در ابعاد زندگی بشر در دهه‌های اخیر روابط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری و... را بسیار پیچیده و مملو از پدیده‌های بدیع و نوظهور نموده در زمینه پزشکی نموده است. که این پیشرفت­ ها  کمک شایانی در خصوص بهره­مندی از نظر پزشکان متخصص بعنوان کارشناس در مسائل جزایی و احراز رابطه سببیت در جنایت داشته است. هدف ما در این تحقیق: بررسی تحولات پزشکی و پیشرفت­ های پزشکی در زمینه کمک به قضات کیفری بعنوان نظریه کارشناسی در جرائم می ­باشد.

مواد و روش‌ها: روش تحقیق در این مقاله بصورت توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه ­ای می ­باشد.

یافته‌ها: یافته­ ها حاکی از این است که در بسیاری از دعاوی خاصه در خصوص احراز رابطه سببیت در جنایت به لحاظ شرایط و ماهیت خاص امکان رسیدگی قضایی مستلزم به اظهار نظر اشخاص متخصص و پزشکان متخصص و مورد اطمینان است تا قضات بتوانند با اطمینان خاطر احکام عادلانه‌تری را صادر کنند.

ملاحظات اخلاقی: از ابتدا تا انتهای مقاله اصل صداقت، و امانت­داری رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: نظر اهل خبره و کارشناسان پزشکی در محاکم و حل اختلافات باعث می‌شود آراء قضایی دارای پشتوانه بیشتری باشند و بتوانند هرچه بهتر بستر عدالت را فراهم نمایند و لذا به همین دلیل ارجاع امور به کارشناس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و مهم و ضرورت دارد میزان حجیت و اعتبار نظر کارشناس در ادله مورد بررسی قرار گیرد.

زمینه و هدف: افسردگی یک حالت خلقی شامل بی‌حوصلگی و گریز از فعالیت، بی‌علاقگی و بی‌میلی است و می‌تواند برروی افکار، رفتار، احساسات، خوشی و تندرستی یک فرد تأثیر بگذارد. افرادی که دارای حالت افسردگی هستند می‌توانند به احساس ناراحتی، اضطراب، پوچی، ناامیدی، درماندگی،  بی‌ارزشی، شرمساری یا بی‌قراری دچار شوند. همچنین ممکن است افراد افسرده اشتیاق خود در انجام  فعالیت­ هایی که زمانی برایشان لذت­بخش بوده را از دست دهند؛ در به خاطر سپردن جزئیات و تصمیم‌گیری دچار مشکل شده، در روابط خود به مشکل برخورد و به خودکشی یا رفتارهایی از این دست فکر کنند. از طرف دیگر غم یکی از اعراض نفسانی مهم بوده و در طب سنتی، حرکت تدریجی روح به داخل توصیف شده که یکی از معیارهای اصلی افسردگی می‌باشد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه که یک بررسی کتابخانه‌ای و مروری می‌باشد، به بررسی روش ­های پیشگیری از افسردگی بر اساس اصول سلامتی (حفظ الصحه) ذکر شده در طب سنتی ایران و منابع علمی خارجی با استفاده از محصولات زنبورعسل شامل عسل و ژل رویال زنبورعسل پرداخته شده است.

یافته‌ها: از دیرباز در نسخه­ های طب سنتی ایران و همچنین اکثر ادیان و فرهنگ­­ های ملل، محصولات زنبورعسل نقش مهمی در پیشگیری یا درمان بیماری‌های روانی و فکری داشته‌اند. عسل برای گرم کردن ذهن و رفع افسردگی، ژل رویال یا انگبین شاهانه برای رفع بی‌حوصلگی‌های پیش از قاعدگی و گرده گل برای رفع کم حافظگی ناشی از افسردگی مورد استفاده قرار می‌گرفته ­­اند.

ملاحظات اخلاقی: از ابتدا تا انتهای مقاله اصل صداقت، و امانت­داری رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: مجموعه منابع طب سنتی و طب مدرن تأیید می­کند که فراورده­های زنبورعسل نظیر عسل و ژل رویال هم از لحاظ فیزیولوژیک و هم طبع و مزاجی، توانایی کاهش عوارض افسردگی در زنان را دارد.

زمینه و هدف: مزاج یکی از مفاهیم بنیادین طب سنتی ایرانی محسوب می­ شود که متمایزکنندۀ ویژگی‌های فردی انسان است. با توجه به جایگاه سایر شاخه‌های علمی در مفاهیم پایه‌ایِ طب ایرانی، رویکردی میان‌رشته‌ای به این مکتبِ طبی اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. هدف پژوهش حاضر بررسی ارتباط برخی متغیرهای گفتاری و مزاج در طب ایرانی است.

مواد و روش‌ها: پژوهش میان‌رشته‌ای حاضر با استفاده از چارچوب نظری و بالینی مزاج در آرای حکمای طب ایرانی، پایگاه اطلس جهانیِ ساختارهای زبانی و بررسی مطالعات زبان‌شناسیِ مرتبط، با روشی توصیفی‌-تحلیلی و قیاسی به بررسی ارتباط شاخص‌های گفتاری در علم زبان‌شناسی با مفاهیم نظریِ مزاج در طب ایرانی و بازنمود آن می‌پردازد.

یافته‌ها: نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ارتباطی مستقیم بین کیفیت گرمی با برخی ویژگی‌های گفتار وجود دارد. به ‌صورتی که از یک طرف بیش‌ترین تمرکز گرایش زبان‌های نواختیِ ساده و به‌ ویژه نواختیِ پیچیده در نقاط گرمِ زمین است و از طرفی ارتباطی مستقیم بین برخی ویژگی‌های گفتاریِ مزاجِ گرم، همچون سرعت بالای ادای کلام در واحد هجا بر ثانیه و همچنین همپوشیِ کلامیِ بسیار بالا‌ در گفتارِ مزاج‌های گرم مشاهده می‌شود.

ملاحظات اخلاقی: از ابتدا تا انتهای مقاله اصل صداقت، و امانت­داری رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: پژوهش حاضر می‌تواند به عنوان مبنایی جهت طراحی پژوهش‌های آتیِ مداخله‌ای یا مشاهده‌ای در حیطه میان­رشت ه­ای بین دانش زبان­شناسی و طب ایرانی منظور گردد.

زمینه و هدف: در دوره سلطنت مظفرالدين شاه قاجار و به‌خصوص پس از صدور دستور تشکیل مجلس ملی در سال 1285 ش. نشریات زیادی در ایران و به‌ ویژه در شهر تبریز توسط افراد با مشاغل و طرز فکرهای مختلف منتشر شده است. اگرچه دوره فعاليت برخی از آن‌ها به دلایل مختلف از چندین شماره تجاوز نكرد، اما نشریات نقش و تأثیر بسزایی در روند تحریک، تهییج و اطلاع‌رسانی به مردم و پیشبرد انقلاب مشروطه داشتند.

موسسان و مدیران تعدادی از این نشریات، تاکنون به‌درستی شناسایی و یا معرفی نشده‌اند، از جمله این افراد مجدالاطبا، مدیر نشریه‌های «اتحاد ملی» و «اقبال» شهر تبریز است که نام کوچک وی نیز ناشناخته است. این پژوهش با هدف شناسایی افراد مشهور یا ملقب به این لقب شغلی پزشکی، کم استفاده در دوره قاجار، به ‌عنوان یکی از گزینه‌های احتمالی مدیر نشریه‌ها‌، تلاش می‌کند.

مواد و روش‌ها: این پژوهش مبتنی بر روش اسنادی و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای است و ضمن بررسی کامل متن مطالب این دو نشریه (اتحاد ملی و اقبال)، به دنبال نشانه‌های احتمالی جهت شناسایی، مجدالاطبا مدیر نشریات است.

یافته‌ها: با توجه به عدم تحقیق مستقل درباره لقب مجدالاطبا، 14 نفر ملقب و یا مشهور به این لقب در دوره قاجار شناسایی و به‌ اختصار معرفی ‌شده‌اند.

ملاحظات اخلاقی: از ابتدا تا انتهای مقاله اصل صداقت، و امانت­داری رعایت گردیده است.

نتیجه‌گیری: این مطالعه به‌ اختصار به معرفي نشريه كمياب اقبال شهر تبریز می‌پردازد. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد تاکنون چهار شماره از این نشریه با نام‌های «اتحاد ملی» (شماره‌های 1 و 2) در اواخر دوره سلطنت مظفرالدین شاه و «اقبال» (شماره‌های 3 و 4) در هفته نخست سلطنت محمدعلی شاه قاجار، به مدیریت «مجدالاطبا» معرفی و شناسایی‌ شده، که با توجه به طبیب بودن مجدالاطبا، بخش‌هایی از مطالب این نشریه‌ها به ترجمه رساله «حفظ‌الصحه» از نویسنده‌ای ناشناس، اختصاص ‌یافته است. این پژوهش در ادامه به ارایه توضیحات بیشتری درباره یکی از گزینه‌های احتمالی به‌ عنوان ناشر نشریات یاد شده، یعنی میرزا حبیب‌الله مجدالاطبا (از پزشکان مشهور دوره قاجار) پرداخته است.

زمینه و هدف: طب عامیانه دوره صفوی مانند بسیاری دیگر از شاخه‌های علمی از فضای سیاسی، مذهبی، اجتماعی و فرهنگی این دوره تأثیر پذیرفت و تحت تأثیر این مؤلفه‌های ساختاری، رگه‌هایی قابل توجه و چشم‌گیر از خرافه‌گرایی در آن تقویت شد. این خرافه‌گرایی طبی نه‌تنها در حوزه‌های پیشگیری، درمان و نیز راهکاری به منظور ارتقای سلامت در میان طبقات اجتماعی ایران عصر صفوی رشد و شیوع یافت، بلکه در نوبه خود، بر فرآیند شگفت‌انگیز دیگری نیز در این دوره تأثیر گذاشت و آن، بهره‌گرفتن از برخی ابعاد خرافی طب عامیانه به منظور تبلیغ مسیحیت کاتولیک در ایران توسط مبلغان کارملیت بود. بنابراین تبیین چرایی و چگونگی پیوند خرافه‌گرایی مندرج در طب عامیانه با فراهم‌ساختن بستری برای تبلیغ مسیحیت در ایران، هدف این پژوهش است.

مواد و روش‌ها: این تحقیق از نوع نظری بوده، ‌روش تحقیق به صورت توصیفی ـ تحلیلی می‏باشد و روش جمع‏آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‏ای است و با مراجعه به اسناد، کتب و مقالات صورت گرفته است.

یافته‌ها: در واقع ظرفیت‌های قابل توجهی که طب عامیانه دوره صفوی از منظر نفوذ و رسوخ باورهای خرافی از خود نشان داد، بستری فراهم آورد تا با بهره‌گیری از آن، فضا برای تبلیغ مسیحیت از جانب کارملیت‌های کاتولیک در ایران فراهم آید. به بیان دیگر، خرافه‌گرایی مندرج در شاخه طب عامیانه دوره صفوی، کاتولیک‌های کارملی را تحریک و تشویق کرد تا با بهره‌گیری از برخی فنون و رمز و رازهای مندرج در طب عامیانه، گرایش طبقات عامه مردم را به جانب دین مسیح بسنجند و از آن در جهت تبلیغ مسیحیت در ایران بهره ببرند. این موضع، اگرچه به فراخور اهمیتش، بازتابی نه‌چندان پرحجم در منابع تاریخی این دوره دارد و از زوایای پنهان و زیرین آن در گزارش‌های تاریخی این دوره‌ها اندکی بازتاب پیدا کرده است، اما تحلیل همین داده‌های در دسترس نیز به تبیین و تحلیل این مسأله کمک خواهد کرد.

ملاحظات اخلاقی: در تمام مراحل نگارش پژوهش حاضر، ضمن رعایت اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش نشان می‌دهد که خرافه‌گرایی وسیع مندرج در طب عامیانه برای مُبلغان کارملی، فضایی فراهم آورد تا آنان با آگاهی از چنین بستری، تبلیغات دینی خود را در میان طبقات عامه ایرانیان گسترش دهند و از آن در جهت اهداف تبلیغی خود استفاده کنند.

زمینه و هدف: با وجود ورود شیوه‌های نوین طبی و درمانی در تاریخ پزشکی دوره قاجار، طب سنتی همچنان در کنار آن به حیات خود ادامه داد و گروههای مختلفی در این دوره به امور طبی و درمانی می‌پرداختند. یکی از این گروههای فعال در حوزه بهداشت و درمان افرادی بودند که بر اساس دعا، ذکر، طلسم و خرافات به ارائه خدمات طبی و درمانی می‌پرداختند. هدف این تحقیق بررسی کارکرد طبی و درمانی انواع ادعیه و اذکار در طب و طبابت دوره قاجار است از این حیث این تحقیق در پی پاسخ به پرسش زیر است: نقش ادعیه و اذکار در طب عامیانه دوره قاجار به چه میزان و به چه صورت بوده است؟

مواد و روش‌ها: جامعه آماری این پژوهش را کتاب‌های تاریخی، تاریخ پزشکی و سفرنامه‌های دوره قاجار دربر می‌گیرد. این پژوهش بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و از طریق گردآوری فیش‌های تحقیقاتی از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است.

یافته‌ها: شیوه‌های درمانی مبتنی بر به‌کار‌گیری دعا و اذکار در طب دوره قاجار مرسوم بوده است و برای درمان، بهبود و حتی پیشگیری از بیماری‌های مختلف واگیردار و غیرواگیر‌دار از ادعیه و اذکار استفاده می‌شده است. این امر منحصر به طبقه عامه نبوده است بلکه در میان درباریان و طبقات خواص نیز کاربرد داشته است.

نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در دوره قاجار دعانویس‌ها یکی از گروههایی بودند که با روش‌های مبتنی بر ادعیه و اذکار و البته از جنبه خرافی به درمان بیماری‌های مختلف روحی و جسمی می‌پرداختند؛ و این گروه از سوی مردم عامی و حتی درباریان نیز مورد پذیرش بودند. ازجمله دلایل پذیرش آنان می‌توان به عواملی چون فقر، کمبود خدمات طبی دولت، نوپا بودن روش‌های نوین طبی، عدم اعتماد کافی به پزشکان غربی، جهان‌بینی و تقدیر‌گرایی مردم اشاره کرد. البته حوزه فعالیت و شیوه درمانی دعانویس‌ها و دعا‌گوها آسیب‌های چون: انتشار بیماری‌های واگیردار و خطرناک، عدم توجه به دستورات بهداشتی به واسطه تقدیرگرایی، رواج جبر‌گرایی، هدررفت پول مردم به واسطه فریب‌کاری فروشندگان طلسم‌ها را در پی داشت.

زمینه و هدف: متون و منابع طب سنتی (ایرانی) نشان می‌دهد که اطباء این مکتب درمانی بر اساس پارادایم خاص خود در بخش بیماری‌های اعصاب و روان آشنایی با بیماری زوال عقل (آلزایمر) داشته‌اند. همچنین نحوه درمان و تجویز گیاهان دارویی چون (کندر، هلیله، زعفران، آمله و ...) برای درمان این بیماری در آثار و تألیفات طبیبانی چون رازی، ابن سینا، اهوازی و ... دیده می‌شود. پزشکی رایج نیز برخلاف پارادایم طب سنتی (و عدم التزام خود به جهان‌بینی عناصر اربعه ومبانی اخلاط و امزجه در جهان)، با نگاهی کمیت‌پذیر و تقلیل‌گرا نسبت به درمان این بیماری پرداخته است. این مطالعه تلاشی در جهت بررسی شیوة درمان بیماری آلزایمر با استفاده از ترکیبات طب سنتی و تجویزهای پزشکی رایج است و هدف آن است كه به این پرسش پاسخ دهد: چه میزان تطابق و تشابه درمانی بین منابع طب سنتی با شیوه‌های تجویزی پزشکی رایج وجود دارد؟

مواد و روش‌ها: این مطالعه براساس روش توصیفی - تحلیلی و با فیش‌برداری از منابع پزشکی متقدم (الحاوی، قانون فی الطب،کامل‌الصناعه، خلاصه الحکماء و ...) در کتابخانه‌ها و مقایسة آن با منابع موجود در بانک اطلاعات نشریات کشور مگیران و پایگاه اطلاعت علمی جهاد دانشگاهی و سایر مقالات پژوهشی نوین شکل گرفته است.

یافته‌ها: آنالیز و تجزیه شیمیایی ادویه وگیاهان تجویز شده در طب سنتی مؤید این واقعیت است که این موارد همگی با نسبت‌های کم‌وبیش متفاوت دارای ترکیباتی آنتی‌اکسیدانی، ضد‌ التهابی و ... هستند. اساسی‌ترین ویژگی آنتی‌اکسیدانی ادویه‌ها و گیاهان دارویی، جلوگیری از تخریب سلول‌های مغزی مؤثر است

نتیجه‌گیری: تناسب و نزدیکی ساختار شیمیایی دارو‌های تجویزشده در پزشکی رایج مانند تاکرین، دنپزیل و ... با ترکیبات موجود در گیاهان و ادویة دارویی مورد استفاده در طب سنتی، شباهت معنادار و درخور توجهی را نشان می‌دهد. این تشابه می‌تواند در نزدیکی شیوه‌های درمانی این دو مکتب درمانی، با حفظ مبانی و اصول ساختاری هریک، مورد پژوهش و دقت نظر محققین واقع شود.