مجله اخلاق پزشکی - علمی پژوهشی

مفهوم سلامت معنوی در لابه‌لای تعالیم دینی و کتب الهی و در روایات پیامبر و معصومین علیهم السلام نهفته است. با این وجود از آن زمان که تعریف سلامت معنوی توسط موبِرگ در سال 1971 میلادی، تحت عنوان بهزیستی معنوی مطرح شد تاکنون تعاریف متعددی در مورد این مفهوم ارائه شده است و در تعیین مؤلفه‌ها و شاخص‌ها و روش سنجش آن نه در تحقیقات تجربی و نه در تعابیر متداول، اجماعی یافت نشده است. در ادبيات توحیدی توجه جامع به سلامت بسيار آشکار است. به‌ عنوان مثال، امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه در قالب دعا براي سلامت چنين مي‌فرمايد: «خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا عافيت بخش، کافي و شفابخش و برتر و روزافزون بر عافيتي که بر بدنم سلامت توليد کند و در يک کلمه عافيت دنيا و آخرت و بر من منت نه به تندرستي و امنيت و سلامت در دين و بدن و بصيرت در دل». در اين کلام است که ابعاد سلامت به خوبي نمايانده مي‌شود. بايد اذعان کرد که مهم‌ترين معناي اسلام، سلامتي است، يعني پيشگيري و دور بودن از هرگونه آفت و زيان‌ بدني و رواني. در اين معنا، اسلام مفهوم سلامت‌بخشي، گسترش سلامتي و يا سالم‌سازي فردي، خانوادگي و اجتماعي را بيان مي‌کند....

مقدمه: امروزه گرایش به معنویت به عنوان گرایشی نو، در عرصه‌های آموزشی، تربیتی و فرهنگی بیش از عرصه‌های دیگر به چشم می‌خورد. حوزه‌ی تعلیم وتربیت بهترین موقعیت و فرصت را برای تبلور معنویت در انسان فراهم می‌کند و موضوع معنویت ذاتاً موضوعی تربیتی است. توجه به سلامت معنوی در آموزش نیازمند برنامه‌ریزی آموزشی مناسب است. لذا در این پژوهش به بررسی سلامت معنوي در برنامه آموزش پزشکی و پرستاری ایران پرداخته‌ایم.

روش: این مطالعه، با روش توصیفی و نظری اجرا شده است. داده‌ها با روش اسنادی و جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

یافته ها: ورود سلامت معنوی در برنامه‌های آموزشی بسیاری از کشورهای دنیا صورت گرفته است و برنامه‌های آموزشی و درسی بر آن اساس و در بستری از مفاهیم معنوی ساخته و پرداخته می‌شوند. در برنامه آموزشي دوره دكتراي پزشكي و دوره کارشناسی پرستاری در ایران نیز حرکت‌هایی صورت گرفته است. اما محتواي درسی باید در مورد معنويت و سلامت معنوي در برنامه آموزش پرستاري و پزشکی گنجانده شود.

بحث و نتیجه‌گیری: آموزش سلامت معنوی در دانشگاه‌ها مکرراً توصيه شده است. لازم است که در این راستا محتوا و محيط آموزشي مناسب نیز فراهم گردد. در کنار مهارت‌هايي که در زمينه مراقبت پرستاری و پزشکی برای دانشجویان لازم است به دست آوردن مهارت در زمینه سلامت معنوی نیز لازم و ضروری به نظر می‌رسد.

درهم تنیدگی تاریخی معنویت و سلامت در آثار بسیاری از مفاخر پزشکی ایران به ویژه مفاخر مسلمانان مشهود است. تأکید بر این كه در مراقبت هاي بهداشتي نبايد صرفاً به بعد زیست شناختی انسان توجه كرد، بلكه بايد ابعاد رواني، اجتماعی و معنوي سلامت فرد را نيز در نظر گرفت رو به فزونی گذاشته است. معني كامل سلامت معنوي منحصر به اثر دعاها و حالات روحي در بهبودي بيماري‌ها و جانشين‌شدن آن براي درمان‌هاي رايج طبي و يا طب مكمل نيست. در فرهنگ و فضاي ایرانی ـ اسلامي، مهمترين عامل تأثيرگذار بر سلامت فرد رسیدن به سلامت معنوي كه انديشه و ادبيات آن براساس قرآن به وسيله ده‌ها عارف و اديب شكل گرفته و تدوين يافته است و منبعي براي توصيف سلامت معنوي و ارائه راه‌هاي رسيدن به آن به شمار مي‌رود. ارائه تعریفی جامع و کامل از سلامت معنوی و شاخص های آن و تبیین ارتباط آن با ارکان، نهادها و عناصر درونی جامعه براساس فرهنگ، باورها و ارزش‌های حاکم بر جامعه ایرانی ـ اسلامی با یک مسئله اساسی روبرو است که نیاز به انجام تحقیقات بیشتری را می‌طلبد.

معنويت يك گمشده انساني در پهنه گيتي است كه زمان و مكان نمي‌شناسد. واژه معنویت و مشتقات آن گرچه در منابع اصیل اسلامی به کار نرفته است، ولی در ادبیات مسلمانان، هم در زبان عربی و هم در زبان فارسی، رواج یافته است. آن‌گونه که کاربرد این واژه نشان داده است، این واژه با «معنا» در ارتباط است، کما این که ریشه لغوی معنویت همین امر را تأیید می‌کند. معنا به موقعیتی اشاره دارد که دست کم شامل دو لایه باشد: یکی ظاهر که حکایت‌گر است و دیگری باطن که محکیّ است. همه نظریات دانشمندان با وجود تفاوت‌ها در دو نکته با یکدیگر اشتراک دارند: معنا چیزی است که در باطن یک بیان یا عمل نهفته است و باید کشف گردد، و دیگر آن که معنا به نوعی با نظام اعتقادی و اهدف یک عمل خاص ارتباط دارد. اسلام چشم‌اندازي جامع از هستي ارائه مي‌کند. رابطة ظاهر جهان با باطن آن،‌ رابطه‌اي معنايي است به‌گونه‌اي که جهان آشکار، جلوه‌اي از باطن جهان و حاکي از معنايي است که در باطن آن مخفي شده است.

اینکه منظور از جنبه معنوی سلامت چیست؟ و اینکه سلامت معنوی به چه معناست، موضوعی است که جای بحث جدی دارد و شاید رسیدن به تعریف مشترک و مورد قبول همگان، کاری دست نایافتنی یا بعید و دشوار باشد. می‌توان معنویت را از دو دیدگاه یکی نگاه عمومی و متمایل به لائیسم و دیگری نگاه مکاتب الهی تشریح نمود.وقتی به روح با تعبیر قرآنی آن توجه می‌شود شکاف عمیقی میان نگرش لائیسم از مفهوم معنویت و نگرش الهی ـ اسلامی می‌توان مشاهده نمود. به استناد مطالعات وسیع انجام شده، اینک دوران سازش و تعامل فعال دو حوزه دین و معنویت از یک سو و علوم انسانی و سلامت از دیگر سو است. به گمان ما، پیروان همه ادیان الهی علیرغم تحریف‌های بسیار، عموماً، می‌توانند در قالبی که در این مقاله ارائه شده به تعریف تقریباً یکسانی از سلامت، ابعاد معنوی سلامت و سلامت معنوی نزدیک شوند، تعریفی که لائیک‌ها هم می‌توانند با پرهیز از روحیه انکار و تعصب لااقل در حدّ یک نظریه قابل بررسی با آن روبه‌رو گردند.

در الهیات اسلامی، رابطه معنویت و سلامت به نحوی کامل مضبوط و مثبوت شده است. هدف مطالعه حاضر بررسی معنويت از مقومات مفهومی سلامت است. تفحص در قرآن مجيد و ساير منابع اسلامي نشان می‌دهد که معنويت در الهيات اسلامي عبارت است از معرفت و ايمان به غيب و تبيين توحيدي از نظام هستي و مبتني‌ ساختن اعمال جوارحي و جوانحي بر همين پايه و بنيان. معنويت در الهيات اسلامي گوهر اصلي دينداري است و صرف تقيد و عمل به احكام شريعت یا تقيد به اعمال اخلاقي نيست. این معنويت زيربناي عبادات و اخلاقيات است. براساس معرفت اسلامي، معنويت پايه سلامتي جسم و روح است.

ارتباط بین سلامت معنوی و عرفان یکی از ساحت‌های مهمی است که در سال‌های اخیر، تحقیق و پژوهش درباره آن در حال گسترش است و با توجه به میراث غنی مسلمانان در این عرصه مطالعه و تحقیق در این عرصه بیش از پیش مهم می‌نماید و ما را در رسیدن به یک زندگی معنوی و سالم بیش از پیش کمک می‌کند. در این تحقیق ما در پی تبین و ارائه مبانی آموزه‌های عرفان اسلامی در عرصه سلامت معنوی هستیم. این تحقیق بر مبنای روش توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه‌ای است و با روش کتابخانه‌ای به جمع‌آوری داده‌ها پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد با توجه به این که بحث انسان کامل دال محوری مباحث عرفان اسلامی است و عرفا با پرورش روحی و جسمی، در پی رسیدن به مقام انسان کامل هستند، می‌توان با ارائه این مبانی در کنار بحث‌های جدید سلامت معنوی به همراه پرورش روحی انسان به کمک مذاهب ما را در بازسازی مبانی عرفانی سلامت معنوی کمک شایانی نماید.

مقدمه: شاید در هیچ عرصه دیگری جز علوم زیست‌پزشکی، رویارویی میان سلامت معنوی و علم چنان موجب مناقشه نبوده است. علیرغم همه پيشرفت‌های نظری در حوزه سلامت، توجه به بعد معنوی سلامت در اکثر برنامه‌هاي ارتقای سلامت مغفول مانده است. درباره نحوه‌ی تأثیر معنویت بر بهداشت، سلامت افراد هم نیز ابهامات و سؤالاتی زیادی وجود دارد که پژوهش‌های تازه‌ برای پاسخ به آنها ضروری است. این پژوهش درصدد بررسی مقدماتی جایگاه علمی و نقش سلامت معنوی در پیشگیری از بیماری‌ها است.

روش: پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی است. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش اسنادی استفاده شده است. اطلاعات و داده‌ها با روش غیرمستقیم و استفاده از اسناد بایگانی شده چه به صورت اسناد خصوصی یا ویراسته، کتب تخصصی و مراجع مکتوب گردآوری و مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته‌ها: رشته‌های علمی جدید دیدگاه‌هایی را درباره نقش‌های احتمالی مؤلفه‌های معنوی در پیشگیری از بیماری ها مطرح کرده‌اند اما تا وقتی نظریه های آنها به پژوهش عملی نینجامد اصولاً عقیم می‌مانند. پژوهش‌های مربوط اذعان دارند که مؤلفه‌های معنوی از تأثیرات پیشگیرانه غالباً مثبتی برخوردارند اما هنوز باید کار زیادی صورت گیرد تا مسائل مربوط به همبستگی سلامت معنوی و سلامت جسمی روشن شوند. یافته‌ها نشان داد که پیشگیری از بیماری‌ها را نمی‌توان از مراقبت معنوی جدا نمود.

نتیجه‌گیری: مفهوم معنویت و سلامت معنوی اگرچه به ظاهر بسی دور از علوم زیست پزشکی است اما در عمل از بسیاری جهات با آن ارتباط دارد. نوک این کوه یخ نمودار است اما هر چه علم پیوندهای گوناگون معنویت، سلامت معنوی و علوم زیست‌پزشکی را بیشتر بررسی می‌کند پیکر این کوه یخ بیش از پیش نمایان می‌شود.

پرداختن به جنبه‌های معنوی در پزشکی یک بخش معمول از برنامه درسی دانشکده‌های پزشکی نیست، در حالی که این مسئله، چیزی است که بیماران ما از ما می‌خواهند و انتظار دارند. شواهد نشان می‌دهد می‌توان رفتار معنوی را در جهت تأمین سلامت و سلامت معنوی یاد گرفت و آموزش داد. روان‌درمانی معنوی، شناخت درمانی با رویکرد معنوی، مشاوره با رویکرد معنوی، گروه‌درمانی / خانواده درمانی با رویکرد معنوی، کتاب درمانی با مطالعه متون مقدس و معنوی، درمان و شفا در اماکن و محافل معنوی و نیز سبک زندگی معنوی در تأمین سلامت افراد نقش شایان توجهی دارد. آموزش و درمان معنوی کار متخصصان معنوی است، اما درمان، مشاوره و آموزش رفتار سالم با رویکرد معنوی وظیفه متخصصان دانشگاهی است.

مقدمه: تأثير نگرش معنوي بيماران و پزشكان بر بهبود بيماري عنواني است كه امروزه نظر بسياري از متخصصان و انديشمندان را بر خود جلب كرده است. در تحقيقات اخير نشان داده شده است كه نگرش معنوي مي‌تواند بر روند درمان بيماري تأثيرگذار باشد. هدف اصلي اين پژوهش بررسی نگرش بيماران تهراني پيرامون تأثير ميزان معنويت آنان در روند درمان بود.

روش: از بيماران مراجعه‌كننده به بيمارستان‌هاي تهران 1000 بيمار به روش نمونه‌گيري آسان انتخاب شدن. از یک پرسشنامه معتبر كه اعتبار آن توسط صاحب‌نظران تأييد شده بود، براي ارزیابی معنويت بيماران استفاده شد. ابعاد مختلف معنوي و مذهبي بودن، درجه مذهبي بودن، كيفيت زندگي، استرس و علاقه به درمان توسط پزشك مذهبي ـ معنوي و اعتقاد به تأثيرگذاري معنويت در درمان توسط اين پرسشنامه سنجيده شد.

يافته‌ها: همچنین یافته‌ها نشان داد که مذهبی بودن یا معنویت بیماران با کیفیت زندگی و درمان آنان رابطه معنادار و مستقیم دارد (r=11%، P=004%) همچنین رابطه کیفیت زندگی و درجه‌بندی میزان معنویت بیماران معنی‌دار بود. رابطه اعتقاد به تأثیرگذاری معنویت در درمان نیز با مذهبی بودن و معنوی بودن بیماران معنی‌دار

بود (r=289%، P<001%). تفاوت مختصري بين دو جنس وجود داشت، به‌طوري كه بين معنويت و مذهبي بودن مردان و استرس رابطه معني‌داري نبود ولي در زنان رابطه معكوس بين اين دو متغير بود.

نتيجه‌گيري: مذهبي بودن و معنويت بيماران با كيفيت زندگي آنان و اعتقاد به تأثيرگذاري معنويت در درمان آنان رابطه مستقيم و معني‌داري دارد.

مقدمه: در دهه‌هاي اخير، كيفيت زندگي به‌عنوان يكي از مؤلفه‌هاي مهم سلامت شناخته شده است ولي در عين حال مفاهيم وسيعي را به خود اختصاص داده به‌طوري كه همه ابعاد زندگي از جمله سلامت را دربر مي‌گيرد و لذا اين تحقيق با هدف بررسي رابطه بين ابعاد كيفيت زندگي و ميزان باورهاي معنوي اعضاي انجمن خوشنويسان ايران ساكن تهران انجام شده است.

روش‌: اين مطالعه بر روي 270 نفر از اعضاي انجمن خوشنويسان ايران كه طي سال‌هاي 89ـ1384 ساكن تهران بوده‌اند به كمك پرسشنامه استاندارد كيفيت زندگي و معنويت سازمان جهاني بهداشت (SRPB-WHOQOL) انجام گرديده و داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS-16 و تحليل واريانس يك طرفه (ANOVA) و T مستقل، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته‌اند.

يافته‌ها: از بين ابعاد كيفيت زندگي و بعد معنويت، بين شاخص‌هاي سلامت جسمي، سلامت روحي، شاخص معنويت و باورهاي معنوي، ارتباط معني‌داري (0/001>P) وجود دارد. البته امتياز بعد معنوي در مقايسه با ساير ابعاد به‌طور معني‌داري (0/001>P) در هنرمندان بالاتر است.

نتيجه‌گيري: شاخص معنوي در هنرمندان، به‌طور مشخصي بالاتر از ساير شاخص‌ها است و نشان مي‌دهد افزايش باورهاي معنوي، در سلامت جسمي و روحي آنان تاثيرگذار است و به نظر مي‌رسد در ساير اقشار نيز بتوان به چنين نتايجي دست يافت و تحقيق در اين خصوص، انجام مطالعات ديگري را مي‌طلبد.

مقدمه: هوش مفهومی است که از دیرباز آدمی به پژوهش و تفحص در مورد ابعاد، تظاهرات، ویژگی­ها و انواع آن علاقه­مند بوده است. در عین حال،درباره شناخت و تبیین ویژگی­ها و مولفه­های هوش معنوی،در مقایسه با سایر انواع هوش، تحقیقات منسجم و نظام­مند چندانی صورت نپذیرفته است. این مطالعه با هدف بررسی ارتباط هوش معنوی و مولفه های دلبستگی انجام شد.

روش: مطالعه حاضر از نوع مطالعالت توصیفی ـ تحلیلی و مقطعی می­باشد. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور شهرستان اسفراین است که در یک نمونه 115 نفری از دانشجویان مورد ارزیابی قرار گرفتند. روش نمونه‌گیری این مطالعه طبقه­ای است که طبقه‌ها به صورت رشته­های تحصیلی تعریف شده و متناسب با تعداد دانشجو هر رشته نمونه­ها به صورت تصادفی انتخاب شد. برای جمع‌آوری داده­ها نیز از پرسشنامه هوش معنوی تهیه شده توسط عبداله­زاده و همکاران ومقیاس دلبستگی کولینز و رید استفاده شد.

یافته‌ها: نتایج این مطالعه نشان داد که نمونه مورد پژوهش از لحاظ سن بین 18 تا 35 سال بوده که بیشترین افراد در رده سنی 21 تا 24 سال قرار داشتند، بین ترم تحصیلی و

مؤلفه اضطرابی نیز ارتباط معنادار بود که با بالا رفتن ترم تحصیلی (هشت ترم و بالاتر) مولفه اضطرابی دلبستگی افزایش می­یابد. 71 درصد مجرد و 29 درصد متأهل بودندکه تفاوتی از لحاظ متأهل یا مجرد بودن یافت نشد. همچنین نتایج این تحقیق نشان‌دهنده این است که اکثر افراد نمونه هوش معنوی پایین‌تر از متوسط و پایین دارند. بین هوش معنوی و سبک‌های دلبستگی ایمن و اجتنابی و اضطرابی رابطه چندانی به‌دست نیامد. یافته‌ها نشان می­دهدکه بین هوش معنوی و مؤلفه‌های دلبستگی ارتباط وجود دارد.

نتیجه‌گیری: رابطه بین مؤلفه اضطرابی دلبستگی و هوش معنوی جهت منفی داشته که نشان‌دهنده آن است که هرچه میزان هوش معنوی افزایش یابد، میزان اضطرابی دلبستگی (نگرانی از طرد شدن) کاهش می‌یابد.