چکیده

بر اساس نظریۀ یادگیری اجتماعی آلبرت بندورا^[1] که بعدها به نظریۀ شناختی اجتماعی تغییر نام یافت، بخش عمده‌ای از یادگیری انسان از طریق مشاهده و الگوگیری اتفاق می‌افتد که بر این اساس، معیارهای اخلاقی افراد هم در تعامل با همان الگوهای اجتماعی شکل می‌گیرد (1, 2). بنابراین، افراد برای خودتنظیمی تمایل دارند رفتاری مطابق با هنجارهای رفتاری جامعه داشته باشند و از مخالفت با معیارهای اخلاقی موجود پرهیز نمایند تا دچار خودتحقیری و سرزنش و محکوم‌کردن خود نشوند. اما در برخی از موارد مشاهده می‌شود افراد در شرایطی قرار می‌گیرند که برخلاف ارزش‌ها و هنجارهای پذیرفتۀ خود رفتار می‌کنند و در عین حال خود را نیز سرزنش نمی‌کنند. آلبرت بندورا این فرایند را با مفهوم بی‌قیدی اخلاقی معرفی می‌کند (3). او در این مفهوم‌پردازی سازوکارهای هشت‌گانه‌ای را که افراد برای جلوگیری از خودتحقیری ناشی از ارتکاب رفتار غیرمنطبق با معیارهای اخلاقی به کار می‌گیرند، به‌صورت توجیه اخلاقی، برچسب‌زنی مدبرانه و خوشایند، مقایسۀ سودمند، جابجایی مسئولیت، تقسیم مسئولیت، بی‌اعتنایی به پیامدها یا تحریف آنها، غیرانسانی‌کردن و نسبت‌دادن سرزنش توضیح می‌دهد (2, 4-6). باید توجه داشت که ارائۀ نظریۀ بی‌قیدی اخلاقی آلبرت بندورا به هیچ وجه به‌معنی تأییدِ بی‌قیدی اخلاقی توسط او نیست و تنها یک نظریۀ علمی در حوزۀ روان‌شناسی اخلاقی برای تبیین فرایندهای درونی و شناختی افراد دربارۀ معیارهای اخلاقی است.

امروزه بحث دربارۀ این نظریه و بی‌قیدی اخلاقی برخی از افراد جامعه به معیارها و الگوهای اخلاقی و بررسی ریشه‌های آن در حوزه‌های مختلف پژوهشی مانند مراحل رشد کودک و نوجوان، رفتار سازمانی، جرم‌شناسی، روان‌شناسی نظامی، روان‌شناسی ورزش و سلامت عمومی کاربرد دارد و ازاین‌رو استفاده از یافته‌های این تحقیقات می‌تواند برای کارشناسان فرهنگی و رفتاری جامعه بسیار سودمند و راهگشا باشد (2, 7, 8).

همان‌گونه که می‌دانیم پایبندنبودن به معیارهای اخلاقی در میان افراد یک جامعه حیات اخلاقی آن جامعه را در معرض سقوط قرار می‌دهد و این موضوعی نیست که بتوان به‌آسانی از کنار آن عبور کرد؛ به‌ویژه با توجه به آموزه‌های حیات‌بخش دین

مبین اسلام که بر تقیّد و پایبندی به مسائل اخلاقی تأکید فراوانی دارد. ازاین‌رو، می‌بینیم که در بحث امر به معروف و نهی از منکر یکی از رسالت‌های هر فرد مسلمان مبارزه با شیوع رفتارهای غیراخلاقی در جامعه است که یکی از علل عمدۀ آن مقیّدنبودن افراد به امور اخلاقی است. به‌عبارتی، این فریضۀ الهی به‌عنوان یک راهبرد کلیدی که دارای بازدارندگی بیرونی و اجتماعی است می‌تواند در کنار عوامل پاکسازی درونی نقش بسزایی در پیشگیری از بسیاری از سازوکارهای بی‌قیدی اخلاقی ایفا نماید. تأکیدهاى مکرر قرآن کریم و آموزه‌های دینی دربارۀ امر به معروف و نهى از منکر بیانگر اهمیتى است که اسلام براى سالم‌سازى محیط اجتماعی و احساس مسئولیت، خیرخواهی و انسان‌دوستی و مبارزه با عوامل فساد و گناه در جامعه قائل است. از سوی دیگر، قیام و نهضت بی‌نظیر امام حسین (ع) نیز طبق فرمودۀ خود آن حضرت، براى اجراى این فریضۀ الهى در جامعه بوده است که در زمان حاضر نیز احیای امر به معروف و نهی از منکر به سالم‌سازی محیط اجتماعی کمک شایانی خواهد نمود (9).

در پایان، امید آن می‌رود که واکاوی‌های تخصصی و پژوهشی بیشتری در محافل دانشگاهی روی فرایند بی‌قیدی اخلاقی در موضوعات و حوزه‌های مختلف صورت پذیرد و متولیان حکمرانی نیز اهتمام جدی‌تری با تکیه بر تحقیقات و شواهد علمی در جهت برنامه‌ریزی‌های مداخله‌ای مناسب در این زمینه داشته باشند.

[1]) Albert Bandura