مجله اخلاق پزشکی - علمی پژوهشی

علوم مختلف، هر یک با توجه به مبانی و اهداف خود، نگرشهای متفاوتی را در مورد انسان اتخاذ کرده اند از این میان، علم عرفان با انسان به عنوان  موجودی که ذاتاً دارای کرامت است، برخورد می کند. مبنای این کرامت ذاتی را می توان در این اعتقاد جستجو کرد که در نگاه عارف مرگ و زندگی، دو صورت و حالت برای یک حقیقت متعالی یعنی جان و نفس آدمی است و این نفس به دلیل انتساب به روح الهی، ذاتاً محترم است، چرا که از این نظر همه انسانها با یکدیگر برابرند و امتیازی نسبت به هم ندارند و در واقع علمی که انسان مرده را نیز مستحق برخورد کریمانه می داند به طریق اولی برای انسان زنده از هر مذهب و عقیده و رنگ ونژادی که باشد، کرامت ذاتی قائل است . هرچند عارف شهیر ابن عربی در سایر آثار خود نیز به این موضوع پرداخته است مقاله حاضر با انتخاب متنی که در باب شرف نفس با یادآوری لزوم ادب زندگان در برابر مردگان نگاشته شده، سعی می کند تا از طریق ارائه شرح و تفسیر این متن مبانی این نگرش کرامت انگارانه به انسان را تبیین کند.

آياتي در قرآن مجيد راجع به «انسان» آمده كه (اختصاص  به خلقت يا انسان اول ندارد و) شامل همه انسان‌ها و موجوديت انسان بر اساس مشي و ارادة خداوندي مي‌باشد همچنانكه نمونه‌هاي فراواني در مثنوي مولوي و يا آثار نظامي گنجوي از اين جهت وجود دارد. اطلاق واژة «انسان» به خاطر انس گرفتن او با ديگران براي ادامة زندگي اجتماعي است، چرا كه بدون برقرار كردن اين ارتباط انساني قادر به ادامه حيات نمي‌‌باشد. حق تعالي موجودي به نام انسان آفريد كه جامع تمام نيروهاي ظاهري و باطني، مادي و معنوي، ملكي و ملكوتي است. هر صفت و هر خاصيتي كه در طبيعت و ذات يك انسان وجود داشته باشد به طور طبيعي در طبيعت تمام انسانها يافت مي‌شود.

بيشترين مضاميني كه در نيل انسان به حقيقت و عدالت در ادبيات فارسي آمده (مفهوم اصلي و پيام موجود در آنها) از قرآن مجيد اخذ شده است. انسان به هر اندازه كه به صفات خداوندي متصف شود به همان اندازه به خالق واحد نزديك شده است.

انديشه ها، باورها  و اعتقادات دينی به گونه ای شگرف در زندگی انسان نقش آفرینی نموده اند. تحقیقات مرتبط با تاریخ علم تأثير مستمر اين افکار در علم  پزشکی را محرز داشته است. در ايران باستان با اعتقاد بر اینکه سلامتی موهبتی است الهی،  و درد و بیماری زاییده اهریمنان است، تلاش در جهت حفظ تندرستی یکی از وظایف دینی انسان به شمار مي رفت. اين باورها و انديشه ها در پزشکی اسلامی نیز، با استناد بر اینکه انسان شریفترین مخلوقات و بدن او گرانبهاترین بدن­هااست، به وضوح استمرار می یابد. در این مقاله به   انديشه ها و اعتقادات دینی در پزشکی ایران باستان و استمرار برخی از این مضامین و باورها در پزشکی اسلامی اشاره شده است.

جدیدترین فناوریهای زیست فناوری وجودشان را مدیون کشف ترکیب ساختاری DNA  و ترکیبات ژنتیکی موجودات زنده هستند در هر حال، زیست فناوری علم جدیدی نیست و در حقیقت بسیاری از نظریات ، تجربیات قدیمی را از طریق روشهای جدید ارائه می کند.

هزاران سال است که انسانها، موجودات زنده را در بسیاری از آزمایشات خود مورد بهره برداری قرار می دهند. بنابراین از روشهای علم زیست فناوری این است که دو دسته از فعالیت­ها را مد نظر قرار دهیم:

آنها که سنتی و شبه سنتی هستند و آنها که تقریبا جدید هستند. مطالعه موارد اخلاقی و اجتماعی این بخش ها، این نکته را آشکار می کند که، بسیاری از سؤالات دراین زمینه بی پاسخ مانده اند که این امر کاربرد عمومی این علوم را می طلبد. دستکاری های ژنتیکی بخصوص لقاح مصنوعی، پیشرفت شگرفی در فناوری و علوم به همراه داشته است. با اینحال جوامع پیشرفته و علمی ملزم به روشن سازی این مسئله هستند که هرگونه ایجاد نطفه، لقاح مصنوعی، امروزه امری غیرمسئولانه وغیرحرفه­­ای است. نتیجه صحیح دستکاری های ژنتیکی به میزان بالایی به شرایط محیطی بستگی دارد. دستکاری های ژنتیکی موجودات مختلفی را شامل می­­شود که از طرق مختلف وارد می­شوند.  این امر بدین معناست که، مواد غذایی تراریخته و سلامت آنها باید بطور مستقل و برحسب شرایط ارزیابی شوند، به همین خاطر این امکان وجود ندارد که حکمی کلی در مورد سلامت تمامیمحصولات تراریخته، صادر شود .

یا مَن اِسمُه دَواء وَ ذِکرُه شِفاء

پرداختن به نیازهای معنوی، جزء ضروری مراقبت کل­نگر در پرستاری شناخته می­شود. معنویت، بعدی از انسان تعریف شده است که به افراد احساس بودن را با کیفیت­هایی نظیر فطرت، ظرفیت برای دانستن درونی و منبع تقویتی، تجربه ذهنی مقدس، تعالی فرد به سوی ظرفیت عشق و دانش بزرگ­تر، یافتن معنایی برای موجودیت فرد که محور هر موجودی است، به انسان القا می­کند. هم چنین، مجموعه­ای از ارزش­ها، نگرش­ها و امیدهایی دانسته شده است که با هستی برتر ارتباط دارد و زندگی فرد را هدایت می­کند و به ویژه با تجاربی از زندگی که فرد را به آستانه عدم قطعیت می­­کشاند، مرتبط است. وقایع زندگی اتفاقاتی منحصر به فرد هستند و پاسخ­های معنوی را بر می­انگیزند. در این میان وقایع معنوی که پاسخ معنوی در بیماران را بر می­انگیزد، می­تواند فرصتی برای تأمین مراقبت معنوی توسط پرستاران باشد. در طول دوران بیماری، پرستاران به راحتی در قلمرو خصوصی بیماران پذیرفته می شوند. از این رو، باید قادر باشند به راحتی به مسائل معنوی بپردازند. در این پژوهش نگارنده بر آن است تا به «تبیین نقش معنویت در مراقبت­های پرستاری و کاربست مداخلات پرستاری برای بیماران بستری در بیمارستان­ها و مراکز درمانی» بپردازد.

طب بالینی، با چالش­هاي اخلاقي فراواني همراه است. علی­رغم در دسترس بودن مشاورين اخلاق پزشكي، 95 درصد از پزشكان با تضاد اخلاقي در چالش هستند. اكثر پزشکان نه تنها  تجربه­ای از مشاوره اخلاقی ندارند بلكه از وجود چنین کمیته­هایی آگاهی نداشته و یا تمایلی به استفاده از آنها ندارند. شاید یکی از علل عدم رغبت آنها به استفاده از مشاوره­های اخلاقی، نبودن ملاک­هایی جهت تعیین بهترین افراد برای این کار و مشکوک بودن متخصصین به صلاحیت آنهاست.

مشکلات مطرح شده توسط خانواده­ها مي­تواند باعث عدم ارتباط مؤثر با پزشکان معالج در بخش­های ویژه شود. يكي از مهمترين اقدامات كميته­هاي اخلاق بالینی، كمك به حل تضادهاي اخلاقي در بخش­هاي ويژه مي­باشد بهبود ارتباطات می­تواند منجر به کاهش تضاد و افزایش رضایت بیمار و خانواده  و تيم مراقبت شود. مراحل پيشنهادي جهت بهبود ارتباطات میان بیمار و خانواده­اش و اعضای تیم مراقبت و حل تضاد شامل هفت مرحله زير است: آمادگی برای بحث، آگاهی به قوانین مربوط به بیمار و خانواده، تعیین چگونگی جمع­آوری اطلاعات، ارائه اطلاعات، پاسخ به عواطف ، تعیین اهداف و اولویت­بندی درمان و طرح یک برنامه مراقبتي برای بیمار و تیم مراقبت است. به همین دلیل مشاورین اخلاقی موظف به ایجاد شرایطی برای مكالمه آزاد بین بیمار و پزشک می­باشند تا اطلاعات صحیح به بیمار داده شود و از درک غلط وی از اطلاعات نیز جلوگیری شود. يكي از مزاياي مدل  مشاوره اخلاقی تسهيل در حل تضاد اخلاقي است که بر خلاف مدل­های مستبدانه، افراد را به تفکر و امید واداشته و تصميم­گيري باليني را تحمیل نمی­کند. کمیته­های اخلاقی بیمارستانی با داشتن مهارت­های خاص می­تواند تضادها را حل نماید و سبب بهبود نتایج بالینی و افزایش رضایت بیمار شوند­.

در پرتو فناوری­های نوین پزشکی و چالش­های فراروی آن همواره این سؤال مطرح است که چگونه باید الگوهای اخلاقی خود را انتخاب کنیم. گاهی این انتخاب چنان ساده به نظر می­رسد که ما حتی این الگوها را نمی­بینیم. مثلاً هیچگاه هوشیارانه تصمیم نمی­گیریم که به تسلی خاطر دوست نزدیکی که فرزندش کشته شده بپردازیم بلکه ناخودآگاه این کار را انجام می­دهیم. گاهی الگوهای انتخابی باعث پریشانی ما می­گردد، مثلاً عدم اطمینان از مبادرت به سقط جنین یا مخالفت با جنگی قریب­الوقوع یا دانستن آنچه که باید انجام دهیم ولی نمی­دانیم چگونه، یا زمانی که تمام انتخاب­های پیش رو قابل اعتراض به نظر می­رسند یعنی هیچ یک ایده­آل نیستند و نمی­خواهیم عواقب آنها را در زندگی خود بپذیریم. بهترین مثال در این زمینه «انتقامجویی» است که در داستان و فیلمی به همين نام توصیف شده است: یک افسر نازی، زنی لهستانی به نام سوفی را مجبور می­كند تا یکی از فرزندانش را برای کشته شدن انتخاب کند. افسر به زن می­گوید که در صورت انجام ندادن این کار هر دو آنها را می­کشد. این زن بالاجبار انتخاب می­کند و با عواقب این انتخاب زندگی می­کند، حتی اگر «انتخاب نکردن» را انتخاب کند. بدون شک برخی از افراد در قبال مسائل اخلاقی بی­توجه بوده و کورکورانه علایق خودشان را دنبال می­کنند و هرگز به تأثیر اعمالشان بر روی دیگران توجه ندارند. ما باید خوشحال باشیم که چنین افرادی بر دنیا حاکم نیستند، وگرنه در مدت زماني کوتاه اصلاً دنیایی باقی نمی­ماند که بتوان بر آن حکومت کرد. خوشبختانه اکثر مردم از ابعاد اخلاقی زندگی خود مطلع هستند، ولی متأسفانه بسیاری از ما ارزش و اهمیت این ابعاد را به طور کامل درک نمی­کنیم، زیرا بینش و بصیرت اخلاقی ما محدود است. بسیاری از ما نقاط کور اخلاقی زیادی داریم. در اکثر مواقع که اطلاعات تاریخی، سیاسی، اقتصادی، روان شناختی و جامعه شناسی كه می­تواند ما را از اعمال اخلاقی آگاه سازد، چشم پوشی می­کنیم. برای انتخاب بهتر باید از گزینه­ها و اطلاعات پیش زمینه­ای مرتبط آگاه شویم و نتایج و عواقب اعمالمان را هم برای خودمان و هم برای دیگران ارزیابی کنیم. ما می­توانیم یاد بگیریم که تصمیمات اخلاقی آگاهانه بگيریم و اين مهم تنها با تلاش و تمرین محقق می­گردد....