مجله اخلاق پزشکی - علمی پژوهشی

عدالت یکی از ضروری‌ترین مفاهیم حوزه‌های مختلف علوم و به عنوان یک ارزش در تاریخ بشر مورد توجه اکثر مکاتب و جوامع بشری بوده است. اسلام به عنوان آخرین دین الهی و راه نجات بشریت، اصل عدالت را از اصول و سنت‌های تغییرناپذیر الهی می‌داند. براساس بینش اسلامی، جهان واقعیتی است که برپایه عدالت بنا نهاده شده است. بر این اساس هر فرد انساني حق دارد که در تمام طول عمر خود از امکانات بهداشتي و درمانی براي رسيدن به حد اعلاي سلامت برخوردار گردد و به عنوان موجودی الهی لایق بهترین، کارآمدترین و ایمن‌ترین خدمات سلامت است. عدالت به عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی و از اصول مهم چهارگانه اخلاقی و از عمده‌ترین مباحث اخلاق پزشکی نوین می‌باشد. از طرفی پيچيدگي موضوع عدالت و مطالعات متعدد در زمينه عدالت در اخلاق پزشکی و نظام سلامت حاکی از آن است كه تنوع رسيدن به آن، برپايه فلسفه و ارزيابي مفهوم اخلاق متفاوت خواهد بود.

عدالت در معنای قدیمی آن، معادل دادن هر چیز به کسی است که استحقاق آن را داردکه این معنا با آنچه که معمولاً در تخصیص منابع پزشکی به بیماران از آن سخن می‌رود سازگارتر است. در معنای امروزی‌تر، عدالت مبتنی است بر برابر شناختن افراد جامعه در برخی از حقوق خاص، و این دیدگاه بیشتر با عدالت اجتماعی سازگار است. عدالت نه فقط تخصیص منابع درمانی به بیماران، بلکه تأمین شرایط برای زندگی تمام مردم است که تا حد ممکن آنها را بر مدار سلامت و دور از بیماری نگه دارد. بنابراین منظور از عدالت اجتماعي توجه به نيازهاي سلامت همه افراد و اقشار جامعه، بدون توجه به موقعيت جغرافيايي، فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي آنها است.

اخلاق از ديرباز، جزء لاينفك پزشكى بوده است. اخلاق در حوزه پزشكى از دیدگاه اسلام ـ با توجه به جايگاه علوم پزشكى كه با شرافت وجود و اهميت حفظ نفس انسانى در ارتباط است ـ از اهميت دو چنداني برخوردار است.

هدف: هدف از این مقاله تبیین اصول اخلاق اسلامی و ارائه مصادیق کاربرد این اصول در حرف پزشکی است و تلاش شده است یک چارچوبی برای بیان ویژگی‌های اخلاق پزشکی اسلامی ارائه شود.

مواد و روش: این تحقیق یک مطالعه کتابخانه‌ای است که به مطالعه عمیق متون مرتبط با مبانی و اصول انسان‌شناسی و ارزش‌شناسی اخلاق اسلامی پرداخته است و برمبناي اطلاعات حاصله از مبانی و اصول انسان‌شناسي و ارزش‌شناسي اخلاق پزشکی اسلامی تدوین شده است.

یافته‌ها: نتایج آنچه در این تحقیق به عنوان مباني اخلاق پزشکی اسلامی شناسایی شده است، شامل مبانی انسان‌شناسی و ارزش‌شناسی است و توصیفی است از اینکه در اخلاق پزشکی اسلامی، انسان را چگونه توصیف می‌کند و چه ظرفیت‌ها و امکانات وجودی برای او قائل است و چه هدفی را برای انسان تعیین می‌کند که هیچ چیز ارزشمندتر از آن نمی‌توا ن تصور کرد. در این مطالعه اصول اخلاق اسلامی، در چهار محور ارائه شده است: اصول ارتباط با خدا، اصول ارتباط با خود، اصول ارتباط با جامعه، اصول ارتباط با جهان آفرينش و طبيعت. اين اصول ابعادی دارد كه در این مقاله به آنها اشاره خواهد شد.

بحث و نتیجه‌گیری: در تحقیقات اخلاق پزشکی باید ضمن بازنگری در نگاه سنتی به مقوله اخلاق پزشکی، در عین حال باید نگاهی عمیق به سابقه تمدن ایرانی اسلامی خود داشته باشیم و می‌بایست با رویکردی جدید و با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای علمی و زیست فناوری در حوزه اخلاق پزشکی، با تکیه بر اصول و مبانی اخلاق اسلامی، زمینه تحول اسلاسی در این حوزه را فراهم آوریم. در این مقاله بطور مبسوط به این موضوع پرداخته شده است.

«با ديگران آنگونه رفتار كن كه دوست داري با تو رفتار كنند». این جمله ساده، یکی از کهن‌ترین اصول اخلاقی پذیرفته شده بشر در غالب فرهنگ‌هاست. این قدمت در کنار محوریتی که همواره در بحث‌های فلسفه اخلاق داشته، تا بدانجا پیش رفته که به عنوان «قاعده زرین» در اخلاق، شهرت جهانی یافته است. اکنون سوال اینجاست: «آيا مي‌توان اخلاق پزشكي را با محوريت قاعدة زرين از آموزه‌هاي ديني استنباط كرد؟» در این مقاله ابتدا تعریفی از قاعده زرین بدست خواهیم داد و سپس ارکان آن (شامل: وجدان، معرفت، عدالت، قوة تخيل و ارادة قوي) را طرح خواهیم کرد. سپس جلوه‌های این قاعده اخلاقی را در متون اسلامی بررسی می‌کنیم و در نهایت آثار آن را بر نظام نوین پزشکی به بحث خواهیم نشست.

زمینه و هدف: رازداری یکی ازمهم‌ترین اصول اخلاقی مطرح در اخلاق پزشکی است که هم تاًمین کننده منافع فردی است و هم مصالح اجتماعی را به دنبال دارد. بیشتر قوانین اخلاقی در موارد معدودی از جمله بیماری‌های مقاربتی اجازه افشای اطلاعات را می‌دهند. یکی از چالش‌های جهان امروز بیماری ایدز است. با توجه به اینکه این بیماری از بیماری‌های واگیردار محسوب می‌شود، می‌تواند تمام افراد جامعه را در معرض ابتلا قرار دهد با توجه به قطعیت رازداری از یک طرف و لزوم جلوگیری ازآسیب جامعه از طرف دیگر، درصدد برآمدیم نظرسنجی ازگروه پزشکان در مورد حفظ و افشای بیماری مبتلایان به HIV انجام دهیم.

روش کار: این مطالعه از نوع مقطعی بود و با استفاده از پرسشنامه صورت گرفت.

نتیجه‌گیری و بحث: طبق بررسی انجام شده اکثر دانشجویان (78/7%) رازداری را حق بیمار می‌دانند اما در شرایطی مثل بیماری ایدز آنها بر این عقیده‌اند که همسر بيمار و كادر درماني بايد از بيماري فرد مطلع باشند. به نظر می‌رسد بهترین استراتژی برای حفظ رازداری و قداست حرفه پزشکی از یک طرف و جلوگیری از سرایت و ابتلای سایر افراد غیربیمار از طرف دیگر، متقاعد ساختن بیمار برای افشای بیماری، از طرف خود می‌باشد. البته ایجاد آگاهی می‌تواند به روش‌های مختلفی از جمله اتاق مشاوره صورت پذیرد. همچنین وجود يك قانون كه تمام جنبه‌هاي اخلاقي، عقلاني و شرعي را درنظر گيرد، تا حد زيادي مي‌تواند راهگشاي حل اين مسأله باشد.

در طول تاريخ همواره بشر به امکان پيوند عضو و بافت از فردي به فرد ديگر مي‌انديشيده است، با توجه به پيشرفت علوم از جمله علم پزشکي در قرون اخير، در زمينه پيوند اعضاء نيز پيشرفت‌هاي شگرفي حاصل گرديده است و به تبع آن مسائل اخلاقي و قانوني پيرامون آن نيز خود را نمايان‌تر ساخته است، از آن جمله مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:

ـ ميزان اختيار فرد در برابر اعضای خود و اهدای آن به ديگران

ـ پيوند از فرد زنده و جسد و مسائل اخلاقي مربوط به آن

ـ مرگ مغزي (به‌عنوان يکي از منابع تأمين بافت پيوندي) و مسائل اخلاقي مرتبط با آن

ـ اخذ رضايت از دهنده عضو

ـ نحوه انتخاب فرد گيرنده و اولويت‌بندي آن

ـ حقوق مادي و معنوي فرد دهنده و تأمين سلامت وي

ـ کمبود عضو و بافت پيوندي و راه‌هاي اخلاقي حل اين معضل

ـ ارتباط مالي فرد دهنده و گيرنده و راه‌هاي قانوني کنترل آن

با توجه به آنکه در مکاتب اخلاقي نوين به شيوه‌هاي مختلفي مجاز بودن پيوند عضو مورد بحث قرار مي‌گيرد در اين مقاله برآنيم علاوه بر بررسي مسائل فوق‌الذکر، به ديدگاه مکاتب فلسفي اخلاقي (عمدتاً نتیجه گرا و وظيفه‌گرا) در اين زمينه پرداخته و همچنين با بررسي قوانين موجود در زمينه پيوند اعضاء در ايران و برخي کشورهاي مسلمان و غيرمسلمان به صورت اجمالي، مسائل و مشکلات موجود در اين زمينه را بيان نموده و تا حد امکان راهکارهاي مناسبي در اين زمينه ارائه نماييم.

با توجه به اهداف چشم‌انداز 20 ساله و برنامه‌های توسعه‌ای کشور، حرکت به سمت ارتقای کیفیت و تامین ایمنی بیماران و رعايت حقوق آنان از اولویت‌های اساسی نظام سلامت مي‌باشد. ضرورت رعايت حقوق بيماران تا به حدي است كه به عنوان يكي از مهمترين وظايف مراكز ارائه دهنده خدمات سلامت مورد تأييد صاحبنظران عرصه ملي و بين‌المللي مي‌باشد اما چالش اصلي در روش اجرا و شيوه كسب اطمينان از رعايت حقوق مذكور مي‌باشد. مطالعه حاضر با هدف حمایت از حقوق بیماران در مراکز ارائه دهنده خدمات سلامت از طریق تدوین استانداردهای اعتباربخشی حقوق بیمار برای بیمارستان‌های ایران انجام شد. اين پژوهش از نوع مطالعات مديريت سلامت کاربردی بود. پس از طی مراحل مروری جامع بر استانداردهای اعتباربخشی و منشورحقوق بیمار و تطبیق آنها، تهیه پیش‌نویس استانداردهای اعتباربخشی حقوق بیمار در ایران، تدوین فرم نظرسنجي برمبنای آن، نظرسنجی مکاتبه‌ای طي برگزاری سمپوزیوم‌هاي متعدد جهت گروه‌هاي مختلف صاحبنظران از سراسر كشور صورت گرفت كه با انجام مطالعه پایلوت و نظرسنجی حضوری از صاحبنظران مراکز و دفاتر مرتبط وزارت بهداشت، دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان تهران و بیمارستان‌های پایلوت، در کارگروه‌های متعدد ادامه يافت و در نهایت استانداردهای اعتباربخشی حقوق بیمار پس از تطبیق کامل با منشور جامع حقوق بیمار تدوین گردید. حقوق بیمار در استانداردهای اعتباربخشی بیمارستانی ایران در قالب 15 محور کلی و 46 بند استاندارد تنظیم گردید که عناوين محورهای کلی مشتمل بر تعداد بندهاي استاندارد ذيل هر يك از محورها، به ترتیب عبارتند از: دریافت اطلاعات (10 بند)، مطلوبیت خدمات سلامت (3 بند)، گروه‌هاي آسیب‌پذیر (1 بند)، بیمار در حال احتضار (2 بند)، محرمانه بودن اطلاعات (2 بند)، حفظ حریم خصوصی (6 بند)، همراه  بیمار (1 بند)، پاسخ به نیازهای عبادي و اعتقادي بیمار (1 بند)، آموزش (1 بند)، انتخاب آزادانه و مشارکت (5 بند)، رضایت آگاهانه (5 بند)، نحوه دریافت هزینه خدمات (3 بند)، نظام کارآمد رسیدگی به شکایات (3 بند)، سنجش رضایت بيمار (2 بند) و خط‌مشی‌ها و روش‌هاي اجرايي (1 بند). لذا تامین حقوق بیماران نیازمند ترویج فرهنگ مناسب و سیستماتیک می‌باشد؛ اعتباربخشي به عنوان يك مدل ارزيابي خارجي، با ارائه استانداردهايي كه بيمارستان را به سمت استقرار نظام جامع و سيستماتيك مديريتي و ترويج فرهنگ بيمار محور، ايمن و با كيفيت هدايت مي‌نمايد، روش مناسبي است كه بهره‌گيري از آن موجب اطمينان از رعايت حقوق بيماران، تأمين ايمني بيماران و ارتقاي مستمر كيفيت خواهد شد.

اختلالاتی که امروزه با عنوان «اسکیزوفرنیا» شناخته می‌شوند، در گذشته با عنوان «جنون» از آنها نام برده می‌شد. از زمان‌های قدیم سوء برداشت‌هایی از این اختلال وجود داشته است.

به هر حال امروزه معلوم شده است که اختلال اسکیزوفرنی نوعی اختلال شدید روانی است که در هر سنی و در هر دو جنس و در تمامی فرهنگ‌ها و طبقات اجتماعی امکان بروز دارد. نشانه‌های آن غالباً در دوران نوجوانی یا اوایل بزرگسالی بروز می‌کند. افراد مبتلا به این اختلال روانی به فشارهای وارده بر زندگی خود حساس هستند. نشانه‌های مهم اسکیزوفرنی در همه ابعاد جسمی، روانی و رفتاری بیمار ایجاد می‌شود. عواطف، نحوه تفکر، احساسات و حواس بیمار (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) و رفتار وی تحت تاثیر بیماری قرار می‌گیرند. مهمترین علایم و نشانه‌های بیماری توهم و هذیان است.

ناباروری یکی از مشکلاتی است که بر رابطه زناشویی زوجین نابارور و نیز روابط اجتماعی و خانوادگی آنان تاثیر عمیقی می‌گذارد. نازایی، سومین عامل طلاق در کشور محسوب می‌شود که مطرح کننده نیاز به استفاده از فناوری‌های کمک باروری (ART) می‌باشد. در این میان، روش درمانی رحم جایگزین که در آن شخص ثالث نیز حضور دارد، از جمله راهکارهای رفع ناباروری در برخی زوجین است که باعث بروز مباحث فقهی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی به ويژه حقوق خانواده شده است بطوری كه بدون پاسخگويي به آنها نمي‌توان به مثبت بودن پيامدهاي آن اطمينان داشت.

هدف و روش‌ها: این پژوهش، مطالعه‌ای مروری است که براساس مطالعه کتابخانه‌ای، ترجمه مقالات و پایان‌نامه‌های لاتین و بهره‌گیری از تجارب دیگر کشورها گردآوری شده است و هدف آن، بررسی موضوع رحم جایگزین در ایران و چالش‌های موجود می‌باشد تا با رفع موانع موجود در استفاده از رحم جایگزین و ارائه راهکارهایی در موارد ممکن، زمینه تغییر نگرش فراهم گردد و بتوان در ترويج آن اقدام نمود.

بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به اینکه فقهای شیعه توانسته‌اند همگام با تحولات پزشكی، فتاوای مناسبی برای حل مشكلات مربوط به ناباروری تدارك ببینند، نظام حقوقی كشور نیز باید نسبت به قانونمند و نظام‌مند شدن رحم جایگزین اقدام نماید تا در صورت بروز مشكلات احتمالی پاسخ صریح حقوقی وجود داشته باشد. جایگاه کمیته‌های اخلاق بعنوان مرجع مناسب براي احراز روايي و نظارت بر استفاده از رحم جايگزين در فرايند بارداري غیر قابل انکار است.

ما در مواجهه با موارد اخلاق عملی معمولاً دو روش استدلال را به کار می‌بندیم که یکی از آنها به بررسی نتایج اعمال می‌پردازد و دیگری به بررسی قوانین یا اصولی که باید بدون درنظر گرفتن نتایج اعمال از آنها پیروی کرد و تعجبي نيست که افراد بسیاری درباره موضوعات عملی اخلاق به همین ترتیب فکر کرده و عمل می‌کنند. در طرح تئوری اخلاقی دقیقاً همین موارد مشاهده می‌شود. گروهی برای تحلیل و بررسی موضوعات عملی اخلاق، مجبور به اندیشه در مورد موضوعاتی انتزاعی‌ شده و در نتیجه تفکر اکثر آنان در خصوص اخلاقیات به شیوه‌هایی مشابه سوق داده می‌شود. با این وجود درمی‌یابیم که در میان اکثر افراد، اعتقادات اخلاقی مشابهی برای ارائه بحث منطقی درباره موضوعات عملی اخلاق وجود دارد، حتی اگر اختلاف نظرهایی نیز وجود داشته باشد. این دو روش استدلال دو بعد مجزاي اخلاقيات را شكل می­دهند. بنابر تفکر مبتنی بر نتایج و عواقب اعمال (نتیجه‌گرایی)، ما باید اعمالمان را براساس بهترین نتیجه ممکن بسنجیم، در حالی که براساس علم اخلاق، اعمال هر کس باید برپایه موازین تعیین شده در حوزه حقوق و قوانین اخلاقی باشد و اين تا حدی از نتایج حاصل از اعمال، مجزا و مستقل می‌باشد. از آنجایی که این دو روش تفکر در مباحث روزمره اخلاقی به کار می‌روند ذکر آنها ضروری به نظر می‌رسد. توصیف ابتدایی این تئوری‌ها بیش از حد ساده خواهد بود و بعد از این که به نقاط ضعف آنها پی بردیم بهتر می‌توانیم شاهد عملی و معقول‌تر ساختن آنها باشیم. زیرا این مسئله اولین گام برای به تئوری درآوردن اخلاقیات است؛ یعنی درست همزمان با تفکر درباره مشکلات واقعی اخلاقیات، ما مجبور به طرح و بیان تئوری آن هم به شیوه‌ای بسیار ساده هستیم....