فصلنامه علمی پژوهشی بهداشت در عرصه

انسان‌ها از ديرباز با عوامل عفونتزاي مختلفي مواجه بوده و برحسب دانش، آگاهي و تجربياتي كه در زمان‌هاي مختلفي داشته‌اند به منظور حفظ سلامتي خود و ارتقاء آن با اين عوامل به مبارزه پرداخته و يا از مواجه‌ي با آنها اجتناب كرده‌اند و عليرغم اين كه پيروزي هميشگي انسان­ها بر اينگونه عوامل، شرايط لازم جهت ادامه حيات آن‌ها را فراهم كرده است، هرگاه با عامل نوپديدي مواجه گرديده كه آشنايي كاملي با رفتارهاي اپيدميولوژيك آن نداشته‌اند، به طرز غافلگيركننده‌اي با اين عوامل، مواجه شده و با عنايت به فقدان آگاهي كافي جهت مبارزه با آنها، به ناچار، تسليم همه‌گيري‌ها و جهانگيري‌هاي حاصله مي‌شده‌اند! و اين همان واقعيتي است كه در پاندمي كويد-19 تجربه گرديد و انسان، با تمام وجود، متوجه شد كه عدم آگاهي از كنش‌ها و واكنش‌هاي عوامل نوپديد، حتي در عصر حاضر نيز تفاوت چنداني با اعصار پيشين، ندارد!. هرچند اين واقعيت را نيز آموخته است كه راهكارهاي مبارزه با اين نوپديدي و همه‌گيري‌هاي ناشي از آن را نيز به بركت تجربيات ناشي از نوپديدي‌هاي پيشين و پيشرفت‌هاي علمي و تكنولوژيك، به دست خواهد آورد و در اين نبرد هم پيروز خواهد شد.

در اين گفتار، سعي شده است با توجه به تجربيات حاصل از رفتار اپيدميولوژيك عوامل نوپديد در همه‌گيري‌ها و جهانگيري‌هاي پيشين، به بررسي علل و اسباب (Casualties and Correlations) پديداري، پايداري و ناپديدي عوامل بيماري‌زاي نوپديد، بپردازيم و جهت نيل به اين هدف، در سه بخش متوالي 1ـ علل پيدايش 2ـ پايداري و تداوم و 3 ـ ناپايداري بسياري از بيماري‌هاي نوپديد، موضوع مورد بحث را دنبال كرده و به اين نتيجه رسيده ايم كه سرنوشت نوپديدي كوروناويروس عامل كوويد-19 نيز خارج از سرنوشت عوامل مشابهي نظير SARS، MERS يا كوروناويروس‌هاي عامل سرماخوردگي، نخواهد بود و اين‌بار نيز انسان‌ها با كسب تجربيات سازنده‌اي به حيات خود ادامه خواهند داد و به اين باور و يقين خواهند رسيد كه مخاطرات بيولوژيك طبيعي، خودساخته و عامدانه همواره در كمين سلامتي انسان بوده و هستند و بازهم با بهره‌گيري از اصل فرصت‌طلبي و غافلگيري، به سراغ او خواهند آمد! و در اين ميان، تنها عامل كاهش آسيب را هوشياري و آمادگي انسان‌ها، حفظ سلامت محيط و احترام به حقوق زيستي تمامي انسان‌ها تشكيل خواهد داد.

با توجه به بیاناتی که امروزه برای ارزیابی کشورها در مقابله با ویروس کرونا شنیده می­شود لازم است حداقل شاخص­های این ارزشیابی  مشخص گردد. بعضی از این شاخص­ها در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است.

1- کمیت و کیفیت جمعیت: بزرگی و کوچکی جمعیت قطعا در بروز بیماری و مرگ ناشی از آن تاثیر دارد. منظور از کیفیت ساختار جمعیت است که گروه­های مختلف سنی را نشان می­دهد جامعه هر چه جوان­تر باشد کمتر مبتلا و یا با مرگ کمتری همراه است.

2- ساختار اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی: با توجه به تجربه به دست آمده شاید بتوان این مولفه را از تاثیرگذارترین عوامل در مقابله با پاندمی کرونا ذکر کرد.

3- انسجام و یک پارچگی مدیریت: انسجام و یک پارچگی مدیریت  همراه با مردم محوری از شاخص­های موثر است، کشورهایی که از یک منبع دستور گرفته و اجرا کردند توفیق بیشتری پیدا کردند، چین و کشورهای شرق و جنوب شرقی از این گروه هستند ،کشورهای حزبی و فاقد انسجام مثل انگلیس و آمریکا از آن ضرر دیدند، در کشورمان اگرچه با تاخیر اما رهبریت واحد و مدیریت منسجم مناسبی پیدا شد و با مشارکت مردم حماسه آفرید.

4- ساختار بهداشتی درمانی: از مولفه­های قدرتمند است، هر چه پوشش کامل­تری برای سلامت مردم وجود داشته باشد توفیق بیشتر می­شود، ایران و کشورهای اسکاندیناوی و جنوب شرق آسیا توفیق بیشتری نسبت به کشورهای غربی داشتند. انگلیس در این جا یک اشتثناست زیرا شبکه قدرتمند مبتنی بر سطح­بندی خدمات و نظام ارجاع به دارد اما به دلیل شاخص پرداخت­های مالی که بیشتر برای خدمات درمانی تعریف شده است، نتوانست از آن سود ببرد.

5- امکانات بهداشتی درمانی: این شاخص زیر مجموعه مدیریت پوشش کامل مردم قرار گرفت، مصداق آن آمریکاست که 2تا 3 برابر بسیاری از کشورهای شرقی و غربی نیروی انسانی و تخت بیمارستانی و تجهیزات داشت اما به دلیل ساختار اجتماعی اقتصادی نامناسب باری از مردم برداشته نشد. درگیری­های نامناسب در فراهم­آوری این لوازم چهره غرب را بیشتر مخدوش کرد، کشورمان با وجود تحریم­های قدرتمند آمریکا به دلیل همت و زیر ساخت­های خوب از این مرحله سربلند بیرون آمد.

6- دانش مقابله با ویروس کرونا: این دانش خیلی زود جهانی شد و همه نظام­های بهداشتی درمانی از آن در لحظه بهره بردند اما دو دانش زیرساختی بسیار موثر، در بین کشورها تفاوت ایجاد کرد: اول دانش سلولی مولکولی و دوم علم دیجیتال. همه کشورهای غربی و جنوب و شرق آسیا از این دو علم بهره کافی بردند، ایران در علم سلولی مولکولی تا حدودی توفیق داشت اما در علم دیجیتال ضعیف و وابسته نشان داده، که امیدواریم در آینده این دو دانش مورد عنایت سیاستگذاران و مدیران قرار گیرد.

زمینه و اهداف: شاخص‌های آماری در مورد هر پدیده‌ای از جمله بیماری، اهمیت بسزایی در شناخت وضعیت موجود، پیش‌بینی وضعیت آینده و سپس برنامه‌ریزی بر اساس آن؛ چه در سطح فردی و به‌ خصوص برای سیاست‌گذاری و مدیریت دارند. هدف این مقاله نگاهی جامع؛ ولی نقادانه  به شاخص‌های مهم و کاربردی در درک و مدیریت موثر همه‌گیری کرونا، نحوه کاربرد آن‌ها و سپس پیشنهاد بهترین شاخص‌های رصد و ارزیابی عملکرد سیستم درمانی است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه، انواع متغیرها و شاخص‌های موجود مرتبط با بیماری مرور شده است، متغیرها و شاخص‌ها دسته‌بندی شده و کاربرد آن‌ها در درک الگوی همه‌گیری و ویژگی‌های آن مورد نقد قرار گرفته است. بهترین متغیرها و شاخص‌ها با استدلال پیشنهاد شده است.

یافته‌ها: از بین شاخص‌ها و متغیرها، میزان مرگ ناشی از کرونا در روز در میان پرونده‌های بسته شده بیماری و نیز نسبت مرگ در میان بیماران ۱۴ روز گذشته، شاخص حساس‌تری برای نشان دادن عملکرد سیستم درمانی در تشخیص و درمان بیماران است.

نتیجه‌گیری: جمع‌آوری داده‌های بیماران برای تولید شاخص‌های مناسب و استفاده از آن‌ها برای سیاست‌گذاری و  تغییر و تطبیق استراتژی بر اساس آن، از عوامل مهم موفقیت در مدیریت همه‌گیری کرونا است.

زمینه و اهداف: نظر به افزایش روند مصرف سیگار در بین دانشجویان و قابلیت الگوی اعتقاد بهداشتی در پیشگویی سواد سلامت و پیشگیری از مصرف سیگار و نیز نقش سواد سلامت در پیشگیری از مصرف سیگار، این مطالعه با هدف تعیین تاثیر آموزش مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر سواد سلامت و پیشگیری از مصرف سیگار در دانشجویان انجام شد. 

مواد و روش­ها: این مطالعه مداخله‌ای از نوع نیمه­‌تجربی در سال 1396 و در میان 120 نفر از دانشجویان غیرسیگاری دانشگاه علوم­پزشکی­شهید­بهشتی­تهران (60 نفر در هر یک از دو گروه مداخله و کنترل) انجام شد. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسشنامه روا و پایای مبتنی بر سازه­های حساسیت، منافع و خودکارآمدی درک­شده از الگوی اعتقاد بهداشتی، رفتارهای پیشگیرانه از مصرف سیگار و پرسشنامه سنجش سواد سلامت (HELIA) بود که در دو مرحله قبل و 6 ماه پس از آموزش تکمیل گردید. داده‌های گردآوری­شده با استفاده از آزمون‌های متناسب و نرم‌افزار SPSS نسخه 18 تحلیل شدند. تمامی مراحل مطالعه حاضر طبق موازین اخلاقی اجرا گردید. 

یافته­ ها: قبل از آموزش، بین متغیرهای جمعیت­شناختی و زمینه­ای، میانگین سازه­های حساسیت، منافع و خودکارآمدی درک­شده، سواد سلامت و رفتارهای پیشگیرانه در دو گروه، تفاوت معنی­دار وجود نداشت (05/0P>). پس از آموزش، مقایسه دو گروه نشان داد که میانگین نمرات سازه­های حساسیت، منافع و خودکارآمدی درک­شده، سواد سلامت و رفتارهای­پیشگیرانه در گروه مداخله به­طور معناداری نسبت به­گروه کنترل، تغییر داشته­است (05/0P<).  

نتیجه ­گیری: آموزش براساس سازه­های حساسیت، منافع و خودکارآمدی درک­شده، می­تواند در ارتقای سواد سلامت و در نتیجه پیشگیری از مصرف سیگار در دانشجویان غیرسیگاری موثر باشد.

زمینه و اهداف: دیابت از شایع‌ترین بیماری‌های متابولیک و مزمن در سالمندان است که از مهم‌ترین عوارض ناشی از آن بیماری‌های روانی از جمله استرس، اضطراب و افسردگی هست. برخی مداخلات غیردارویی مانند تمرینات آرام‌سازی عضلانی منجر به کاهش این عوامل می‌شود. پژوهش حاضر باهدف تعیین اثربخشی تمرینات آرام‌سازی عضلانی در کاهش استرس، اضطراب و افسردگی در سالمندان مبتلا به دیابت نوع دو انجام گرفت.

مواد و روش‌ها: این مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی به‌صورت پیش‌آزمون و پس‌آزمون با دو گروه آزمون و کنترل در مراکز حاشیه شهر اصفهان در سال 98 به روش مصاحبه حضوری انجام گرفت. 94 نفر سالمند سن 60 سال و بالاتر مبتلا به دیابت نوع دو که با توجه به پاسخگویی به پرسشنامه DASS-21 دارای استرس، اضطراب و افسردگی در محدوده خفیف تا متوسط بودند، وارد مطالعه و به‌صورت تصادفی ساده به دو گروه آزمون و شاهد تقسیم شدند. در گروه مداخله تمرینات آرام‌سازی به مدت 6 هفته و 2 بار در روز توسط سالمندان در منزل انجام گردید.داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Stata14 و آزمون‌های آماری کای اسکوئر و تی‌تست تجزیه‌ و تحلیل شد. تمامی مراحل مطالعه حاضر طبق موازین اخلاقی اجرا شد.

یافته‌ها: در مرحله پس‌آزمون نمره استرس، اضطراب و افسردگی در گروه مداخله نسبت به گروه کنترل کاهش یافته و نتایج نشان داد، مداخله آموزشی بر هر سه متغیر تأثیر معناداری داشته است.

نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد، آموزش آرام‌سازی عضلانی به‌عنوان یک روش مؤثر، راحت و کم هزینه در بهبود و پیشگیری از مشکلات روان‌شناختی سالمندان مبتلا به دیابت توصیه می‌گردد.

زمینه و اهداف: گاز متان از جمله موادی با پتانسیل بالای آسیب‌رسانی است که امروزه به‌صورت گسترده در صنایع فرآیندی و شیمیایی و در محیط‌های انسانی استفاده می‌شود. این مطالعه با هدف پیش‌بینی پیامدهای احتمالی گاز مایع متان توسط نرم‌افزار ALOHA و به منظور انجام اقدامات ایمنی مناسب، جهت کاهش پیامدها انجام شد.

 مواد و روش‌ها: در این مطالعه با استفاده از نتایج مطالعات HAZOP، بدترین سناریوی ممکن انتخاب شد و در این مطالعه کاربردی توسط نرم‌افزار ALOHA سناریوهای احتمالی نشت گاز متان از مخزن، مدل‌سازی شد. در طول مدت مطالعه، کلیه موازین اخلاقی رعایت شد.

 یافته‌ها: بر اساس یافته‌ها، تا حدود 39 متری اطراف مخزن گاز مایع متان غلظت  این گاز ppm 400000 است که در محدوده PAC-3 بوده و خطر مرگ و تهدید زندگی افراد را دارد. در صورت نشت کامل تا فاصله 238 متری در اطراف مخزن، غلظت گاز متان، ppm 50000 است که برابر با حد پایین انفجار (LEL) گاز متان است. فشار موج انفجار ابر بخار ناشی از نشت متان، از مخزن تا فاصله 270 متری بیشتر از psi 1 است.

نتیجه‌گیری: عواقب ناشی از سمیت گاز متان در این پالایشگاه یکی از جدی‌ترین خطراتی است که پرسنل را تهدید می‌کند. بنابراین طراحی یک برنامه واکنش اضطراری جهت محدود کردن اثرات احتمالی نشت گاز یک امر ضروری می‌باشد.