مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: در این پژوهش نظرات و ابتکارات پزشکان مسلمان در طی قرون سوم تا نهم قمری، در مورد روش‌های جراحی و درمان بیماری‌های رحمی زنان مورد بررسی قرار گرفته است تا با نگاه اجمالی به پیشینه نقش جراحی در توسعه دانش پزشکی مسلمانان به شناخت برخی بیماری‌های رحمی رایج زنان و ناباروری و راه‌های درمان آن از منظر اطبای اسلامی پرداخته شود.

مواد و روش‌ها: روش انجام این پژوهش بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و بررسی نسخ و کتب پزشکی قدیم بوده است تا به شکل مطالعه مروری و توصیفی به بررسی آرا و نظرات اطبای اسلامی و روش‌های جراحی بیماری‌های رحمی زنان از منظر آنان بپردازد.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانتداری در ارائه گزارش و انتشار مطالب رعایت گردید.

یافته‌ها: این پژوهش نشان می‌دهد که پزشکان مسلمان علاوه بر تجویز روش‌های دارویی جهت درمان بیماری‌های رحمی زنان و دیگر بیماری‌ها، از روش‌های جراحی و یداوی نیز مانند قطع‌کردن، شکافتن، رگ‌زدن (فصد)، حجامت و سوزاندن برای علاج بیماری‌های رحمی زنان استفاده می‌کرده‌اند.

نتیجه‌گیری: نوآوری و خلاقیت روش‌های درمانی پزشکان مسلمان برای درمان بیماری‌های رحمی زنان در دوره مورد بحث و به خصوص نقش جراحی در درمان آن‌ها، نشان دهد پزشکان مسلمان با تشریح و بررسی کامل بیماری‌های زنان راه‌های درمانی مناسب و مفید برای رفع این بیماری‌ها ارائه نموده و در مواقع لزوم از جراحی، به گونه‌ای که کم‌ترین عارضه را برای بیمار داشته باشد، استفاده می‌کردند.

زمینه و هدف: در آثار پزشکی اسلامی توجه به بیماری‌های مختلف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در بین بیماری‌های مختلف، سرطان جایگاه خاصی را به خود اختصاص داد. پزشکان مسلمان تلاش‌های بسیاری را در جهت معرفی انواع سرطان، شناخت، دسته‌بندی، راه‌های درمان، داروهای مؤثر و موضوعات مختلف مرتبط با سرطان انجام داده‌اند.

مواد و روش‌ها: با استفاده از روش مروری، کتابخانه‌ای و رجوع به منابع دسته اول در زمینه پزشکی اسلام انواع سرطان استخراج و مورد بررسی قرار گرفت. در این مقاله تلاش شده است تا با استفاده از منابع مختلف پزشکی اسلامی به بررسی انواع مختلف سرطان در آثار پزشکی اسلامی از قرن 3 تا 7 ق./ ۹ تا ۱۳ م. بپردازیم.

یافته‌ها: در متون پزشکی اسلامی سرطان‌ها بسته به نوع، از جهت ویژگی‌های موجود در نفسِ سرطان به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. تقریباً در تمامی متون پزشکی اسلامی بخشی به مباحث مختلف مرتبط با سرطان اختصاص یافته است. در این بین معرفی و دسته‌بندی انواع سرطان موضوع اصلی این مقاله است.

نتیجه‌گیری: تبیین جایگاه اخلاط اربعه و نقش آن‌ها در به وجودآمدن سرطان از اهمیت خاصی برخوردار است. مهم‌ترین این نوع تقسیم‌بندی به سرطان‌هایی است که از اعضای بدن انسان‌ها و محل سرطان ناشی می‌گردد. تقسیم‌بندی دیگر با توجه به ضعیف و شدیدبودن سرطان است و دیگری با توجه به مخفی یا ظاهربودن سرطان تقسیم می‌شود.

زمینه و هدف: دوره تیموریان و ترکمانان از دوره‌های مهم در تاریخ و فرهنگ ایران است. تیمور با ‌وری علما در سمرقند امکان رشد علمی در پایتخت خود را فراهم کرد. جانشینانش و حاکمان ترکمن به رونق علم و دانش از جمله طب اهمیت دادند. پزشکان مشهوری در این دوره ظهور کردند، هرچند برخی از آنان به غیر از پزشکی در علوم دیگر نیز تبحری داشتند و آثاری تألیف نموده‌اند، اما بیشتر شهرتشان در طب و تألیفات پزشکی بوده است. آنان در آثار خود در خصوص بیماری‌ها و شیوه معالجه آن بحث کرده‌اند. برخی از این اطبا به آناتولی مهاجرت کرده و به عنوان طبیب فعالیت نموده و یا با نوشتن آثاری در طب نقش مؤثری در توسعه طب ایرانی داشته‌اند. هدف این پژوهش شناسایی اطبای ایرانی این دوره و روشن‌ساختن شیوه طبابت در کنار فعالیت‌های علمی آنان می‌باشد.

مواد و روش‌ها: این مطالعه با بهره‌گیری از اسناد، منابع تاریخی به روش توصیفی و تحلیلی انجام پذیرفته است. با مطالعه آثار تألیف شده از سوی اطبای ایرانی، وضعیت طب و فعالیت اطبای ایرانی این دوره مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد تیموریان و ترکمانان با گردآوری اطبا در مرکز حکومت خود و حمایت از آنان سبب ظهور اطبای حاذقی مانند غیاث‌الدین محمد طبیب، فضل‌الله تبریزی، شمس‌الدین عبدالله، نظام‌الدین عبدالحی، شکرالله شیروانی، حکیم شاه‌محمد بن مبارک قزوینی و مصلح‌الدین لاری گردیدند. این اطبا در کنار طبابت و تربیت شاگردان از تألیف آثار طبی نیز غافل نبودند. گاهی به دلیل بروز ناملایمات سیاسی برخی از این اطبا به آناتولی مهاجرت کردند.

نتیجه‌گیری: با مطالعه منابع طب ایرانی می‌توان نتیجه گرفت که اطبای ایرانی در ادوار گذشته شیوه‌های ارزنده‌ای در طبابت و معالجه بیماران یافته و نظریات خود را در آثار تألیفی بیان کرده‌اند. امروز در کنار پزشکی نوین می‌توان از نظریات آنان در روش‌های درمانی استفاده نمود.

زمینه و هدف: نظام سلامت از خرده نظام‌های مهم در نظام کلان اجتماعی به شمار می‌رود که وظیفه ساماندهی وضعیت ‌سلامت انسان‌ها را بر عهده دارد. نواقص و مشکلات فراوان نظام سلامت رایج در جهان، مجامع علمی را به یافتن یک نظام سلامت نوین واداشته است. در این ‌بین تمدن نوین اسلامی با نظام سلامت مختص خود می‌تواند یکی از ارائه‌دهندگان نظام سلامت نوین باشد.

مواد و روش‌ها: این مطالعه بر پایه نظریه‌پردازی علمی تعریف و به صورت توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع معتبر و مراجعه به كتب معرفتی و توحیدی و مقالات حوزه نظام سلامت، با استفاده از نظرات اندیشمندان و صاحب‌نظران انجام گردیده است.

یافته‌ها: نظام سلامت در تمدن‌های بشری از نظر شناخت‌شناسی به دو نوع مبتنی بر اصالت تجربه و اصالت عقل تقسیم‌بندی می‌شوند. در ادامه با استفاده از منابع کتابخانه‌ای ویژگی‌های مطلوب و آسیب‌های نظام سلامت مبتنی بر اصالت تجربه ونظام سلامت مبتنی بر اصالت عقل مورد بررسی قرار گرفت.

نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد هنوز تعریف مطلوب از سلامت بر اساس شناخت‌شناسی اسلامی ارائه نگردیده است. ابزار‌های ایجاد نظام سلامت نوین اسلامی شامل فلسفه، فقه و میراث اسلامی، استفاده از فناوری و یافته‌های نظام سلامت موجود و ایجاد اسناد تجربی بر اساس گزاره‌های عقلی و تعبدی است.

زمینه و هدف: در روزگاران کهن اعتقاد به نیروهای ماوراالطبیعه و ارواح زیانکار و سودرسان مرسوم بوده و شالوده بسیاری از باورهای دینی و غیر دینی را تشکیل می‌داده است. این باورها بر عرصه‌های متفاوت زندگی بشر نیز سایه افکنده بود. پزشکی نیز یکی از حوزه‌های مهم بوده و از چنین اعتقاداتی اثر پذیرفته است. جادوپزشکی شامل افعالی بود که به واسطه اوراد، طلسمات و تعاویذ به همراه انواع ابزار و آلات در جهت امور پزشکی انجام می‌گرفت. جام‌های جادوپزشکی نیز به ‌عنوان ظروفی برای تناول خوراندنی‌ها یا ملزوماتی در اجرای مراسم درمانی کاربرد داشته‌اند. پژوهش حاضر با هدف بازنمایی کاربرد ظروف و جام‌های دوران اسلامی را از دو جنبه مورد بحث قرار می‌دهد: 1ـ میزان تأثیر حضور آیین‌ها در جام‌های جادوپزشکی؛ 2ـ چگونگی کاربرد جام‌های دعادرمانی در فرهنگ اجتماعی ایران.

مواد و روش‌ها: این مطالعه به صورت کتابخانه‌ای، موزه‌ای، آرشیوی و با روش توصیفی ـ تحلیلی‌ انجام شده است. روش تحلیل داده‌ها از طریق نمونه‌یابی در سه دوره اسلامی (اولیه، میانه، متأخر)، سپس توصیف و تحلیل اطلاعات به روش کیفی صورت گرفته است.

یافته‌ها: نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد، اگرچه ریشه‌ها و باورهای باستانی تا دوران اسلامی تداوم داشته، نقوش و مفاهیم به دلیل حضور باورهای دینی ـ ‌اعتقادی تغییر کرده و ارزش‌های معنوی در کاربردهای آیینی و اعتقادی جام‌های جادوپزشکی نقشی چشم‌گیر داشته‌اند. نگاره‌های منقوش بر این جام‌ها از کاربرد آن‌ها در درمان بیماران یا برگزاری آیین‌های مخصوص حکایت دارد.

نتیجه‌گیری: اغلب کتیبه‌های مرقوم، نمایانگر نوع به کارگیری ظرف در آیین‌های درمانگری و نیز دعاهایی در جهت طلب سلامتی و آرزوی خیر برای صاحب ظرف می‌باشند. همچنین انواعی از جام‌ها نیز به واسطه نگاره‌های تصویری، با مفاهیم برکت و باروری پیوند دارند.

زمینه و هدف: رساله «نامه احمدی یا حفظ‌الصحه اسلامی» اثر دکتر امیرخان عاشوری از دانش‌آموزان اعزامی اواخر عصر قاجار برای فراگیری طب به اروپا بود و سپس معلم طب دارالفنون شد. این کتاب رساله دکتری او بود. مسأله اصلی این پژوهش متکی بر این اساس است که نویسنده سعی می‌کند در این رساله نشان دهد آموزه‌های اسلامی در زمینه بهداشت تأثیر بسیاری در حفظ سلامتی جامعه دارد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش به شیوه کتابخانه‌ای است و مطالب کتاب «نامه احمدی یا حفظ‌الصحه اسلامی» به روش تحلیل محتوا بررسی و تحلیل شده است. در بررسی کتاب حفظ‌الصحه اسلامی سعی شده است امانتداری در استناد به مطالب کتاب و پرهیز از هر گونه جانبداری در ارائه مطالب رعایت شود.

یافته‌ها: این کتاب به نکات و مسائل اسلامی و بهداشتی پرداخته است و مطالعه و بررسی آن در آشنایی با زمینه‌های سلامت و بهداشت جامعه عصر قاجار سودمند است، زیرا بسیاری از کتاب‌های تاریخی فاقد چنین اطلاعات ارزنده‌ای هستند.

نتیجه‌گیری: مطالعه و بررسی رساله نشان می‌دهد اگرچه جامعه عصر قاجار خواهان رعایت اصول بهداشتی و سلامت و به کارگیری توصیه‌ها و آموزه‌های اسلامی در حفظ سلامت و نظافت خود و جامعه بودند، اما به علت عدم توجه به زیرساخت‌های بهداشتی عملاً ناکام بوده است و بسیاری از بیماری‌های پوستی و مسری وجود داشته است.

زمینه و هدف: مزاج کبد یکی از مفاهیم اصلی است که در کلیه جنبه‌های پیشگیری، تشخیص و درمان نقش اساسی ایفا می‌کند. در متون طب سنتی ایران، شاخص‌های فراوانی برای علائم مزاج و سوءمزاج کبد مطرح شده است. هدف از این مطالعه بررسی دیدگاه‌های منابع مکتوب طب سنتی ایران جهت تشخیص مزاج کبد می‌باشد.

مواد و روش‌ها: جهت انجام این مطالعه مروری کتب مرجع طب ایرانی مطالعه گردید، همچنین با استفاده از واژگان کلیدی مزاج، کبد، Liver، Temperament و Mizaj در پایگاه‌های علمی معتبر، از جمله PubMed، Scopus و Magiran مطالب مربوط به مزاج کبد مورد بررسی و جمع‌بندی قرار گرفت.

یافته‌ها: در طب ایرانی از نشانه‌های مختلفی جهت تعیین مزاج کبد استفاده می‌شود که در اصل بخشی از شاخص‌های تعیین مزاج عام می‌باشند. از بین این نشانه‌ها، رنگ چهره، فنوتیپ، ملمس ناحیه کبد و کل بدن، هیأت بنیه و شاخص‌های نبض و وضعیت عروق، انفعال بدن نسبت غذا و آب و هوا، چگونگی افعال عمومی و علائم گوارشی نظیر تولید اخلاط، کیفیت مدفوع و ادرار، چگونگی هضم، میزان عطش، اشتها و... و میزان موی کل بدن به ویژه موی روی شکم از اهمیت بیشتری برخوردارند.

نتیجه‌گیری: در منابع طب سنتی ایران به طور کامل شاخص‌های تشخیصی مزاج و سوءمزاجات کبد مطرح شده است، اما اشاره‌ای به اهمیت تشخیصی هر یک از شاخص‌ها نشده است. با توجه به یافته‌های این پژوهش، انجام مطالعات بالینی بیشتر جهت تعیین میزان اهمیت تشخیصی هر یک از علائم و همچنین طراحی و اعتبارسنجی ابزار تشخیصی تعیین مزاج کبد پیشنهاد می‌گردد.

زمینه و هدف: شناخت نقش و عملکرد کلیه در حفظ حیات انسان همواره یکی از دغدغه‌های پزشکان اعصار مختلف بوده است. هدف تحقیق حاضر، بررسی نوآوری‌های زکریای رازی، در تشخیص و درمان بیماری‌های کلیوی و مطابقت آن‌ها با مطالب مندرج در کتب حکیمان بعد از وی و دانش طب مدرن است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه مروری و کتابخانه‌ای، نظرات مستقل رازی در زمینه پژوهش، در جلد دهم کتاب الحاوی فی الطب مورد بررسی قرار گرفت. سپس با تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست‌آمده از این کتاب با سایر داده‌های مرتبط از مقالات دیگر که با جستجو واژگان کلیدی نظیر رازی، کلیه، سنگ کلیه، احتباس ادرار، طب ایرانی، در بانک‌های اطلاعاتی مانند SID، Civilivca، PubMed، Ovid، Magiran، UpToDate، Google Scholar به دست آمده بودند، مطالب جمع‌بندی شد.

یافته‌ها: رازی نظراتی بدیع در تشخیص افتراقی، انواع بیماری‌های کلیوی مانند افتراق سنگ کلیه از قولنج ارائه می‌دهد. همچنین نوآورهای وی در درمان مانند اختراع سوند منعطف در احتباس ادراری، از جمله نظرات مستقل وی در این زمینه است.

نتیجه‌گیری: رازی در زمینه تشخیص و درمان بیماری‌های کلیوی، نظراتی را ارائه می‌دهد که نه‌تنها پزشکان قبل از او به این موارد اشاره نکرده‌اند، بلکه حکمای بعد از او، از این مطالب در کتب خود استفاده نموده‌اند و برخی از دیدگاه‌های وی نیز با یافته‌های طب مدرن مطابقت دارد.