مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

تاكنون درباره تاريخ پزشكي ايران آن‌چنان كه عمق و وسعت آن اقتضا مي‌كند تحقيق و كاوش چشم‌گيري صورت نپذيرفته است؛‌ هم چنان‌كه بسياري از متون و آثار طبي نيز مورد تصحيح و بررسي نقادانه قرار نگرفته است و با مهجوريت اين ميراث گرانقدر، پزشكان و حكيمان ايران زمين و آراء ‌و نظريات و تجارب و روش‌هاي درماني ايشان نيز همچنان غريب و ناشناخته باقي مانده است.

مكتب طب سنتي ايران،‌ ذخيره‌اي برخاسته از سرزمين آريايي ايران است كه در گذر زمان و با همجواري با ديگر مكاتب پزشكي،‌ به خصوص در دوران شكوهمند تمدن اسلامي به كمال و آزمودگي رسيده است.

مكتب چندين هزار ساله پزشكي ايران به انسان فقط از بُعد مادي نمي‌نگرد بلكه به ابعاد روحي و معنوي او نيز توجه دارد. از نگاه اين مكتب، حفظ سلامتي مقدم بر درمان است و توجه به شيوه صحيح زندگي، برخورداري از هواي سالم،‌ تغذيه مناسب،  فعاليت كافي،‌ استراحت لازم و حفظ تعادل روحي و رواني يك ضرورت است. نياكان ما اغلب در زمينه كليات دانش پزشكي،‌ بيماري‌هاي عام و خاص و داروهاي مفرد و مركب، آثار ارزشمندي برجای گذاشته‌اند و يكي از بخش‌هاي مهم اصول پزشكي آن‌ها مسأله بهداشت و حفظ‌الصحه می‌باشد.

هرچند شرايط امروزين ما نسبت به گذشته تغيير نموده و انسان‌ها به دستاوردهاي جديدي دست يافته‌اند اما هنوز انسان همان انسان است و بدن انسان كه موضوع علم طب مي‌باشد تغييري نكرده است،‌ پس در موارد بسياري از جمله در زمينه حقوق سلامتي،‌ برنامه او با برنامه‌هاي گذشتگان،‌ حداقل در اصول و مباني تفاوت چنداني نكرده است و اين انصاف نیست كه ظنّ ما اين باشد كه هرآن‌چه كه به گذشته تعلق دارد قديمي و غيرقابل استفاده است؛ اگر چنين باشد بايد بسياري از موضوعات مهم و اساسي در حيات بشري ناديده گرفته شوند؛ به عنوان مثال، مباحث و موضوعات اصيل اخلاقي كه ريشه هزاران ساله دارد و يا آثار ارزشمند باستانی كه همواره مورد تمجيد و تجليل همگان بوده و گوياي تاريخ و تمدن كهن هر سرزمين است، بي‌ارزش تلقي شوند، پس برخي موضوعات و حقايق هستي هرگز كهنه نمي‌شوند و همچنان از فايده و ارزش خاص خود برخوردارند.

علم طب نيز چنين است. بسياري از مؤسسات و مراكز تحقيقاتي در شرق و غرب عالم به پژوهش و تحقيق جدي در حوزه مكاتب گوناگون پزشكي از كهن تاكنون پرداخته‌اند و توجه به اين امور را در اولويت تحقيق خود قرار داده‌‌اند و خوشبختانه در ايران نيز با راه‌‌اندازي رشته‌هاي مختلف علوم پزشكي، طبّ سنتی، داروسازی سنّتی در دانشگاه‌ها و مراكز و مؤسسات پژوهشي به اين امر خطير پرداخته شده و روز به روز شاهد ظهور و پويايي رشته‌هاي مختلف در حوزه طب سنتي ايران از جمله تاريخ پزشكي هستيم و اين حركت عظيم ميسر نخواهد بود جز با تقويت روند احياي تاريخ پزشكي ايران و هزاران نسخه خطي حكيمان و دانشمندان ايران و اسلام كه در حقيقت سرمايه اصلي اين حركت است؛‌ چرا كه تاريخ راهنماي ماست و فهرستي است كه بي‌كمك آن هر انتخاب و مطالعه‌اي به زحمت ميسر خواهد بود. هر تحقيق و مطالعه علمي بدون بررسي و بازگشت به سابقه تاريخي آن و تفكر و تدّبر در روند تكامل و تطوّر آن علم و بررسي نقاط ضعف و قوت پيشينه آن، كاري بي‌ثمر و پرزحمت خواهد بود.

...

طب سنتی ایران یک مکتب علمی با مبانی فکری آزموده شده است که از فلسفه و اصطلاحات خاص خود برای تشخیص و درمان بیماری‌ها استفاده می‌کند. یکی از این موارد، واژه «مَسامّ» است (به معنی سوراخ یا منفذ) که مستقیماً یا با واسطه، موجب ظهور بعضی علایم و بیماری‌ها می‌شود و نقش اصلی را در درمان بسیاری از بیماری‌ها ایفا می‌کند. در این مطالعه با جستجو در مقالات و کتب مرجع طب سنتی، عبارات مرتبط با موضوع مسام، گردآوری و بررسی شده‌اند. «مسام» به منافذ طبیعی بسیار کوچکی گفته می‌شود که بر سطح پوست و دیگر اعضای بدن از جمله پلک، جفت، رحم، غشای سینوویال، عضله و عروق ریه وجود دارند. این منافذ امکان ورود، خروج و تبادل مواد مختلف و داروها را ممکن می‌سازند؛ همچنین جهت تشخیص و درمان برخی بیماری‌ها از قابلیت تغییر در مسام استفاده می‌شود. حکمای طب ایرانی بدون استفاده از امکانات پیشرفته امروزی و تنها با مشاهده برخی آثار، به وجود عواملی غیرمحسوس جهت تبادل مواد پی برده بودند که به همه این عوامل واژه «مسام» داده بودند و با آن‌ها به تشخیص و درمان بسیاری از بیماری‌ها می‌پرداختند.

تهوع و استفراغ بارداری یکی از شایع‌ترین عوارض بارداری است به طوری‌که بیش از نیمی از زنان باردار را مبتلا می‌کند.

در طب نوین مهم‌ترین علت تهوع و استفراغ بارداری تغييرات هورموني در طول بارداري و فشار به معده ناشی از بزرگی رحم مي‌باشد.به طور کلی در طب نوین درمان‌ها شامل درمان‌های غیردارویی (ازجمله رژیم‌های غذایی) و درمان‏های دارویی مانند پیریدوکسین و كورتيكوستروئيدها مي‌باشند.

از آن‌جاکه علت این عارضه در طب نوین کاملاً شناخته شده نیست درمان آن مشکل و تأثیر آن بر روی سلامتی جنین نامشخص است.

طب سنّتی ایران که یک مکتب طبی کل‌نگر است، دیدگاه‌های ویژه‌ای در تشخیص و درمان بیماری‌ها داشته و در این میان، بیماری‌های زنان و زایمان همواره مورد توجه حکما بوده است و در بسیاری موارد روش‌های درمانی متعدد و کم خطری برای هر بیماری مطرح شده است.

روش‌ها: مطالعه حاضر مطالعه‌ای مروری است که در آن مطالب مربوط به تهوع واستفراغ بارداری از کتب معتبر طب سنتی مورد بررسی قرار گرفته است و پس از تجزیه و تحلیل، جمع‌بندی و دسته‌بندی صورت پذیرفت.

یافته‌ها:در این تحقیق در ابتدا به تعریف «قی» و «غثیان»از دیدگاه طب سنتی پرداخته شده و سپس اسباب و علل و درمان‌های تهوع و استفراغ بارداری از دید حکمامطرح شده است.

به طور كلي دلایل عمده بیان شده در رابطه با تهوع و استفراغ بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران شامل:افزایش مواد زاید در بدن به دلیل قطع خون قاعدگی در طی بارداری و ریختن این مواد به معده (به دلیل مشارکت بین معده و رحم) و نیاز کم جنین به دم طمثی (خون قاعدگی) در سه ماهه اول بارداری می‌باشد.

درمان‌های ذکر شده در این رابطه به طور کلی شامل کاهش تولید فضول و مواد اضافی دربدن، اخراج مواد زاید از معده،تقویت معده واستفاده از مسکنات قی و غثیان می‌باشد.

بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به این که درمان‌های طب سنتی مبتنی بر اصول پیش‌گیری و اصلاح تغذیه و تصحیح سبک زندگی می‏باشد و روش‌های درمانی آن مؤثر و کم عارضه بوده به نظر می‌رسد طب سنتی بتواند پاسخگوی مناسبی برای درمان و کاهش عوارض بارداری باشد. این تحقیق بر آن است که مروری بر دیدگاه طب سنّتی در علل و اسباب به وجودآورنده این بیماری و درمان‌های آن داشته و بتواند راهگشایی برای زنان باردار در رابطه با تهوع و استفراغ آن‌ها باشد.

ماساژ درمانی از جمله روش‌های پیشگیری و درمانی مطرح در پزشکی ایرانی است که از سوی پزشکان ایرانی از جمله «قطب الدین شیرازی» دانشمند و طبیب ایرانی قرن هفتم هجری مورد مداقه قرار گرفته است.

ماساژ درمانی از منظر پزشکی ایرانی روشی برگزیده برای مقابله با اختلالات خاص، شامل اجتماع موضعی مواد در بدن، پروش موضعی اندام، تحلیل مواد ریحی، دفع غلبه سردی، تغییر جریان گردش مواد در بدن، ممانعت از تحلیل رطوبت‌های ضروری و معتدل کننده نرمی یا سفتی بدن است.

در طب ایرانی با توجه به کاربردهای مختلف ماساژ اعم از افزایش گرمی موضعی، تحلیل مواد یا ممانعت از دفع بیش از حد رطوبات بدنی سبک‌های مختلف پرفشار، ضعیف، طولانی مدت، کوتاه مدت، خشن، نرم و معتدل ماساژ تعریف شده است.

 در واقع کمیت و کیفیت ماساژ در طب ایرانی متناسب با تفاوت‌های بدنی، سنی و شرایط محیطی افراد انتخاب می‌شود و بر این اساس است که مدت، قوت و خشونت ماساژ و نیاز به روغن‌مالی یا نوع روغن تعیین می‌شود.

پزشکان ایرانی توجه ويژه‌اي به ماساژ ورزشی داشته و ماساژ‌های خاصی را قبل و بعد از ورزش توصیه کرده‌اند. حكماي ايراني مالش کف پا را به عنوان یک امر بهداشتی- درمانی در سطح جامعه خود ترویج می‌کردند. به نظر می‌رسد برای احیاي دوباره‌ي «دلك» و «غمز» در جامعه‌ي امروز، بازیابی نظرات دانشمندان ایرانی و مرور علمی میراث به یادگار مانده از گذشتگان این سرزمین کمک کننده باشد.

امروزه «رایحه درمانی» به عنوان یک روش گیاه درمانی، یکی از شاخه‌های طب آلترناتیو و مکمل محسوب می‌شود. مطالعه تاریخ پزشکی نشان می‌دهد که تمدن‌های قدیمی توجه زیادی به گیاهان معطر داشته و آن‌ها را به طور گسترده‌ای در جنبه‌های گوناگون زندگی، از مراسم مذهبی و مومیایی کردن مردگان گرفته تا اهداف آرایشی و درمانی به کار می‌بردند.

بر اساس متون قدیمی طب سنتی ایران، ترکیبات معطر هم برای پیش گیری و هم درمان کاربرد فراوانی داشته است. اطبا و حکمای بزرگ طب سنتی چون «رازی، ابن سینا، علی بن ربن طبری» و دیگران؛ برای بیماری‌های مختلف برنامه‌های درمانی ویژه‌ای طراحی و اجرا می‌کردند که در آن داروهای معطر بوییدنی در کنار سایر انواع درمآن‌ها، جایگاه خاصی داشت و به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهد شد. نمونه‌ای از تأکید حکما در استفاده از داروهای بوییدنی سخن «ابن نفیس» در کتاب «الموجز فی الطب» است که می‌گوید: «بوهای خوش یکی از درمان‌های عمومی خوب برای اغلب بیماری‌هاست».

علاوه بر آن روش‌های زیادی برای تهیه داروهای معطر طبیعی در متون داروسازی سنتی ما، چون «قرابادین کبیر، تحفة المؤمنین و مخزن الادویة» وجود دارد. از این رو می‌توان نتیجه گرفت که در ابداع و پیشرفت رایحه درمانی، برای طب سنتی ایران نقشی مهم‌تر از آن‌چه که تاکنون فرض شده است، می‌توان در نظر گرفت.

سوختگی، چهارمین علت شایع تروما در سطح جهان است. سوختگی‏ها عموماً به گرمایی، الکتریکی و شیمیایی طبقه بندی می‏شوند. سوختگی از جنبه‏های مختلف، زندگی فرد مبتلا را تحت تأثیر قرارمی‏دهد. در منابع طب سنتی سوختگی تحت عنوان «سوختگی» و «حرق» مورد بحث قرار گرفته است. سوختگی مرضی اصلی و حاد است که دفعتاً و در اثر افزایش حرارت از اسباب خارجی ایجاد می‏شود که بنابر شدت و طول زمان تماس با منبع حرارت علایم متفاوت است و می‌تواند باعث سوءمزاج، تفرق اتصال، ورم، ایجاد زخم و جراحت و در موارد شدید حتی باعث تغییر شکل و از بین رفتن عضو آسیب دیده گردد. سوختگی درمنابع طب سنتی بر اساس عامل ایجاد کننده آن به 7 گروه تقسیم می‏شود. علایم اصلی زخم سوختگی شامل قرمزی (حمرت)، تاول (آبله یا نفاط) و درد می‌باشد. درمان‌های ارائه شده در طب سنتی شامل درمان‌های موضعی و رژیم‌های غذایی خاص و در بعضی موارد فصد می‌باشد. امید است مطالعه و بررسی آرای حکما در منابع طب سنتی در زمینه اسباب و علایم و درمان‌های سوختگی، راهگشا و پیش زمینه‌ای برای یافتن شیوه‌های درمانی کار آمدتر برای این معضل جهانی باشد.

یکی از مهم‏ترین مسایل بشر امروز، حفظ سلامتی است. ابزارهای حفظ سلامت بر اساس دیدگاه‏های پزشکی نوین و سنتی در همه آن چیزی است که بشر را احاطه کرده است. مواردی مانند آب و هوا، خوردنی‏ها و آشامیدنی‏ها، نوع فعالیت بدنی و مسایل روحی فرد از این جمله‏اند.

از دیدگاه طب سنتی، جزء دیگری نیز در این میان دیده می‏شود و آن «مباشرت» و بایدها و نبایدهای آن، جهت حفظ سلامت است. طی این مقاله راهکارهای انجام یک مباشرت سالم  در کتب مرجع طب نوین و طب سنتی بررسی شده‏اند. برای بررسی دقیق تر سایت‏های آسیب شناسی ارتباط جنسی نیز مورد بررسی قرار گرفته‏اند. از میان کتب مرجع طب سنتی، «قانون در طب»، «ذخیره خوارزمشاهی»، «مفرح القلوب»، «کامل الصناعه» و «خلاصه الحکمه» بررسی شدند.

 به این ترتیب که برای این ابزار لذت بردن در جستجوی چهارچوبی بودیم که ضامن سلامت فرد باشد. مباشرت و ارتباط آن با غذا خوردن، با نوشیدنی‏ها، حمام کردن، خوابیدن، ساعت شبانه‏روز و حد زمانی آن از جمله مواردی است که در کتاب‏ها جستجو شدند.

آنچه که حاصل این تحقیق بود به روشنی مشخص کرد که در طب نوین مباشرت ابزار لذت و البته ابزار حفظ سلامتی است ولی همچون طب سنتی به جزئیات نمی‏پردازد دارد؛ چراکه مباشرت در طب سنتی دارای حد زمانی است؛ مقدماتی را برای شروع می‏طلبد؛ در ساعت خاصی از شبانه روز توصیه می‏شود و در رابطه با غذا و آب نیز محدودیت‏هایی دارد ونقش پررنگ‏تری را همراه آداب اجرای آن در سلامتی ایفا می‏کند.

به این ترتیب به نقش مهم مباشرت و لزوم به کار بستن توصیه‏های حکما برای درست انجام شدنش در حفظ سلامتی پی برده، لزوم آموزش افراد درباره ی بایدها و نبایدهای این مهم بیش از پیش مشخص می‏شود.

بی‌خوابی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که استرس‌های زندگی امروزی تأثیر زیادی در افزایش آن دارد. شیوع قابل توجه بی‌خوابی در جهان و ایران به دلیل نیاز به انواع روش‌های درمانی، بار اقتصادی فراوانی به فرد و جامعه تحمیل می‌کند. علاوه بر آن تأثیر بی‌خوابی در روابط اجتماعی و فعالیت شغلی، عملکرد روزانه فرد را نیز مختل می‌کند. از آنجا که در طب نوین درمان بی خوابی اغلب علامتی است، با توجه به عوارض فراوان داروهای خواب آور، مطالعه حاضر با هدف بررسی اسباب و علل بی خوابی از دیدگاه طب سنتی ایران و مقایسه‌ی آن با طب نوین طراحی گردیده است. این تحقیق یک بررسی متون است و حاصل کار بر روی متون معتبر طب سنتی می‌باشد که مطالب مربوط به بی خوابی و اسباب و علل و علایم آن جمع بندی شده است و به تفکیک بیان می‌شود. از طرفی مطالب مربوط به علل بی خوابی در منابع معتبر طب نوین هم جمع بندی، بررسی و مقایسه شدند. بی خوابی در اغلب منابع طب سنتی ایران تحت عنوان «سهر» نامیده می‌شود. حکمای طب سنتی ایران علل بی خوابی را به دو دسته «اختیاری» و «غیر اختیاری» تقسیم می‌کنند و سوء مزاج دماغ را یکی از علل اصلی و مهم بی خوابی غیر اختیاری می‌دانند. این علل با علل بی خوابی در طب نوین که شامل اختلالات طبی، روانی یا محیطی است مقایسه شدند. بعضی از علل بی خوابی در طب سنتی به نحوی مورد تأیید علم روز است و علت‌هایی نیز در طب سنتی وجود دارد که در طب نوین یافت نشده است و به تحقیقات بیش‌تری نیاز دارد.

هدف این پژوهش بررسی اثربخشی طب سنتی و اسلامی در پیش‌گیری و درمان بیماری‌های روانی با روش کتابخانه‌ای است.

در این پژوهش آثار مکتوب دانشمندان پیشین مسلمان ایرانی از جمله حکیمان «ابوزید بلخی، رازی، ابن سینا، جرجانی و عقیلی خراسانی» و برخی از آثار مکتوب دانشمندان معاصر مورد استفاده قرار گرفته است و بیماری‌های مطرح شده در طب سنتی با بیماری‌های کنونی تطبیق داده شده است و علاوه بر ارائه روش درمانی طب سنتی به روش درمان دارویی متداول امروزی و عوارض جانبی آن نیز اشاره شده است.در بررسی انجام شده معلوم گردید که طب سنتی واسلامی بیشتر به جنبه پیش‌گیری توجه دارد و در درمان به دنبال رفع علل بیماری‌هاست نه فقط رفع علایم آن‌ها و حکیمان علاوه بر نقش دارو در سلامتی روانی بیماران به نقش عوامل محیطی و روانی مانند نور، آب و هوای محل سکونت بیمار، رنگ اتاق و لباس بیمار، بوها و صداهای ملایم و آهنگ‌های موزون، رژیم غذایی، خواب، ورزش و ماساژ، حمام کردن و طرز برخورد اطرافیان بیمار کاملاً پی برده بودند. این طب می‌تواند در کنار انواع روش‌های درمانی روند درمان را سهولت و سرعت بخشد و سبب کاهش مدت و هزینه درمان گردد و نیز می‌تواند کمک مؤثری برای روانپزشکان و روانشناسان به ویژه روانشناسان سلامت باشد. افراد سالم و بیمار نیز با بهره گیری از این طب می‌توانند در جهت حفظ و بهبود سلامت روان خود گام‌های مؤثری بردارند.

رساله افيونيه يکي از رساله‌هاي «عمادالدين محمود بن مسعود شيرازي» طبيب مشهور زمان صفويه است که در آن به طراحي و ساخت دو شکل دارويي آهسته رهش از شياف و حب افيون پرداخته است. اين فراورده براي بهبود حال بيماران و پيشگيري از عوارض ناشي از قطع مصرف در معتادان به افيون در زمان روزه داري طراحي شده است و اين طبيب حاذق در مورد نحوه ساخت و مصرف و مقدار مصرف آن از ابتدا تا انتها به طور کامل توضيح داده است. با توجه به اين‌که بسياري از نوآوري‌ها در حيطه پزشکي ايراني هم اکنون به عنوان راهکارهاي مفيد در درمان بيماران به کار مي‌رود، به نظر مي‌رسد که اين ابداع و موارد مشابه آن در کتب طب سنتي ايران بتواند نقش مؤثري فراسوي داروسازي نوين به ويژه در داروهاي طبيعي داشته باشد.

«تدبیر سماع» و به عبارت دیگر (توجه به موسیقی) به عنوان ابزاری جهت حفظ و ارتقای سلامت و نیز درمان بعضی بیماری‌ها موضوعی است که در آثار تعدادی از اطبا وحکمای طب سنتی ایران به آن اشاره شده و یا به طور مبسوط مورد بحث قرار گرفته است. هدف این مقاله آن است که ضمن معرفی اجمالی این موضوع و اشاره به تعدادی از نظرات حکما، توصیه‌های «ابوزید بلخی» تحت عنوان «تدبیر سماع»را به طور مفصل‌تر بیان گردد و دقت نظر وی در ذکر اهمیت و تأثیر اصوات و نواها بر بهداشت و سلامتی جسم و روان انسان، به عنوان یک دیدگاه نوآورانه مورد توجه قرار گیرد.

شرح حال بیماران، یکی از پایه‌های اصلی تشخیص و درمان بیماران است و یکی از راه‌های پزشکان در تمامی طول تاریخ برای رسیدن به تشخیص صحیح بیماری بوده است. اهمیت این موضوع به حدی است که از دیر باز جزء اولین آموزه‌های حکما و طبیبان به دانشجویان علم طب بوده و امروزه هم چگونگی ارتباط با بیماران و اخذ شرح حال، یکی از اولویت‌های مهم آموزشی است که برای بهتر شدن آن، روش‌های گوناگونی تهیه و به کار گرفته شده است.

روش بررسی: این پژوهش یک مطالعه کتابخانه‌ای است که با جستجوی منابع کتابخانه‌ای و الکترونیکی انجام شده است. جستجوی کتابخانه‌ای شامل بررسی کتاب‌های تاریخ طب در ایران پیش از اسلام و پس از اسلام و مجموعه کتاب‌های راز درمان بوده است. کلمات کلیدی جستجو شده عبارتند از:Medical Education, Iranian Traditional Medicine, Dr. Ahmadiyeh, History, Medical History و دکتر عبدالله احمدیه، تاریخچه بیماران، آموزش پزشکی و شرح حال.

یافته‌ها: در گذر زمان روش‌های مختلفی برای اخذ شرح حال دقیق از بیماران و ثبت مراحل درمانی آن‌ها ابداع شده است که از روش‌های پرسشنامه‌ای کاغذی گرفته تا نرم افزارهای رایانه‌ای را شامل می‌شود. یکی از این راهکارها مکتوب کردن تاریخچه بیماری و روند درمانی به دست شخص بیمار یا بستگانش بوده که توسط برخی از پزشکان به اجرا در آمده است. از پزشکانی که این روش را بارها به کار برده اند، «دکتر عبدالله احمدیه» است. وی از دانش آموختگان دارالفنون است که با ثبت شرح حال‌ها و درمان‌های مورد استفاده برای بیمارانش زمینه مناسبی فراهم کرد تا راهگشای دانشجویان و احیای طب سنتی باشد.

در این پژوهش ضمن بررسی اهمیت شرح حال، روش مورد استفاده توسط دکتر احمدیه نیز مورد بررسی قرار گیرد.

نتایج: دکتر احمدیه در حالی که با اصول جدید شرح حال گیری از بیماران آشنایی داشته از آنان می‌خواسته است که شرایط خود را در دفترچه‌ای یادداشت کرده، به مطب بیاورند. وی علاوه بر گرفتن شرح حال شفاهی از بیماران، دفترچه‌های شرح حال آنان را هم به دقت مطالعه می‌کرده است. این شیوه ارتباطی باعث شده بود که بیماران در بیان بسیاری از مسایل راحت‌تر باشند. علاوه بر آن هم بیمار و هم پزشک می‌تواند سیر درمانی بیمار خود را در مراجعات بعدی به خوبی پیگیری کنند ضمن آن که به علت استرس حضور در مطب، مشکلات خود را فراموش نکرده و آن‌ها را به طرز صحیحی برای پزشک معالج بیان می‌کند.