مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

بی‌تردید هدف غائی علوم پزشکی، تحقق تندرستی انسان‌ها و سلامت جامعه بشری است؛ چرا‌ که امروز انسان سالم به عنوان اصلی‌ترین عامل توسعه و پیشرفت جوامع شناخته شده است. یکی از راه‌های رسیدن به سلامت پایدار، استفاده از تمامی ظرفیت‌های مبتنی بر تجربه و عقل و ساماندهی یافته‌ها و تجربیات مکاتب گوناگون طبی و علوم مختلف پزشکی موجود در نظام سلامت کشورهای جهان است. بهره‌مندی از آموزه‌های موفق مکاتب پزشکی که حاصل قرن‌ها تلاش و تحقیق و تجربه است از راهکارهای مهم برای رسیدن به این آرمان تلقی می‌شود.

با توجه به اقبال مردم و مسؤولان ذی‌ربط اغلب کشورهای جهان و توجه ویژه برخی مراجع بین المللی پزشکی دنیا همچون سازمان جهانی بهداشت و نیز شکل‌گیری برخی جریان‌ها و رویکردهای جدید نظام سلامت در دنیا مثل فراگیری استقبال از نظریه طب جامع و فراگیر، موج تازه‌ای از شکل‌گیری حرکت‌هایی تحت عنوان طب مکمل، طب جایگزین، طب سنتی و دیگر مضامین به راه افتاده است. روی‌آوری مجدّد بسیاری از پزشکان، اندیشمندان و اقشار مردم دنیا به مکاتب طبی مکمل، ارزش طب ایرانی را نیز بیش از پیش جلوه‌گر می‌سازد.

....

در دنیای پزشکی امروز جست‏وجو و کشف داروی جدید، فرآیندی پرهزینه و زمان‌بر است. اگرچه مبانی و دیدگاه طب سنّتی ایران با مبانی طب رایج غربی در بسیاری از موارد مانند چگونگی نگاه به دارو و مکانیسم‌های اثربخشی آن تفاوت اساسی دارد، شاید بتوان از انبوه علوم متراکم در کتاب‏های طب سنّتی برای جست‏وجو و یافتن دارو، حتی بر اساس مبانی طب رایج استفاده کرد.

در مقاله حاضر سعی شده است روش جست‏وجو و اولویت‌بندی دارو در منابع طب سنّتی ایران برای یک علامت یا بیماری تعریف‎شده از دیدگاه طب رایج، با سیر منطقی ارائه شود تا علاوه بر یافتن حداکثر مفردات توصیه‌شده، این کار قابلیت تکرارپذیری نیز داشته باشد.

شیوه جست‎وجو در متون، در 9 مرحله شامل: تطبیق موضوع، تعیین کلیدواژه‌ها، تعیین منابع، نمره دادن به کتاب‏ها، جست‎وجو در منابع، یافتن مترادفات، دسته‌بندی، بازبینی، نمره‎دهی و اولویت‌بندی، تنظیم و توضیح داده شده است. پس از اولویت‌بندی مفردات بر مبنای جست‎وجو در متون، توجه به مواردی مانند در دسترس بودن، ارزان بودن، بومی بودن، عارضه کمتر، مزه بهتر، قابلیت تهیه آسان و نگهداری طولانی‌مدت در توصیه مفردات برای انجام کار بالینی، مهم است.

حرارت در علم نوین کیفیتی است که باعث افزایش حرکت مولکول‌ها می‏شود. بقای انسان وابسته به نگهداری حرارت درونی تا حدی است که افعال بدنی در آن به‌درستی انجام گیرد. از دیدگاه طب سنتی، حرارت دو نوع است: غریزی و اُسطُقُسی. حرارت غریزی، حرارت ذاتی است که گرمی آن سوزندگی، تعفین و فساد ندارد. در طب سنتی، طبیب برای تعیین گرمی و سردی مَلمَس بیمار از دست خود استفاده می‌کند، اما ملمس بیمار برای تعیین حرارت غریزی بیمار کافی نیست. علاوه بر ملمس، افعال اندام‌های رئیسه یعنی قلب، مغز و کبد نیز باید بررسی شوند. حفظ حرارت غریزی و رطوبت، نقش حیاتی در تندرستی و طول عمر دارد. هوا، غذا و نوشیدنی، خواب و بیداری، حرکت و سکون، احتباس و استفراغ و درنهایت، اعراض نفسانی یا حالات روحی شش اصل اساسی حفظ حرارت غریزی هستند. تغییر کیفیات مانند حرارت منجر به ایجاد سوء‏مزاج در اندام‌ها و بیماری می‏شود. باوجود تفاوت میان تعاریف و اصطلاحات دو دیدگاه سنتی و نوین درباره حرارت، در هر دو مکتب به اهمیت حفظ حرارت درونی بدن و نقش آن در سوخت‌وساز و سلامت اذعان شده است. این تحقیق بر آن است زمینه‌ای برای توجه بیشتر پژوهشگران به مفاهیم پایه‌ای طب سنتی فراهم آورد.

مقدمه: یکی از روش‌های درمانی در طب سنّتی ایران حقنه است. حقنه به معنی فرستادن مایعات به بدن از راه مقعد و یا واژن است. این روش، قدمتی چند هزارساله دارد و از زمان بقراط و جالینوس از آن استفاده می‏شده ‫است. در طب نوین نیز حقنه تحت عنوان انما در تشخیص و درمان شماری از بیماری‌ها کاربرد دارد. هدف از این مقاله بررسی حقنه از دیدگاه طب سنّتی، روش‌ها و اندیکاسیون‫های آن و مقایسه کاربردهای حقنه در طب سنّتی و طب جدید است.

روش کار: این تحقیق، مطالعه‏ای مروری است که با استفاده از کتاب‌های مرجع طب سنّتی ایران مانند قانون، خلاصه‫الحکمه، طب اکبری، اکسیر اعظم و ... و جست‏وجوی کلمات vasti و basti و enema در پایگاه‌های اطلاعاتی مطالب جمع‌آوری و دسته‌بندی شد.

یافته‌ها: بعد از بررسی‌های انجام‌‎گرفته مشخص شد که حقنه موارد استفاده وسیعی در طب سنّتی دارد و در بیماری‌های اندام‌های گوناگون مانند سردرد، سرگیجه، سکته، صرع، دردهای کلیه و مثانه، دردهای مفاصل، سیاتیک، یبوست، زخم‌های روده‌ای، دفع مواد زاید به سمت پایین، درمان تب، مسمومیت و غیره کاربرد دارد. هم‎چنین در طب سنّتی هند و چین از حقنه در درمان بیماری‌های گوناگون مانند بیماری‌های اسکلتی، بیماری‌های کلیوی، تناسلی و متابولیک استفاده می‌شود. در طب جدید نیز انما در موارد گوناگون تشخیصی مانند انواژیناسیون و سرطان‌های گوارشی به کار می‌رود.

نتیجه‌گیری: با مقایسه کاربردهای حقنه در طب جدید و طب سنّتی درمی‌یابیم که این روش در طب سنّتی کاربردهای وسیع‌تری دارد و در درمان بسیاری از بیماری‌ها اعم از موضعی و سیستمیک نقش مهمی را ایفا می‌کند. بخشی از آن با پژوهش‌های انجام‌شده مورد تأیید قرار گرفته ‫است و به نظر می‌رسد سایر اندیکاسیون‫های مطرح‌شده در منابع طب سنّتی نیز جای تحقیق و بررسی داشته ‫باشند. با توجه به عوارض بسیار کم این روش درمانی و میزان موفقیت بالای آن در موارد بررسی‫شده، می‌توان پیشنهاد داد که این روش جایگزین درمان‌های تهاجمی و با عارضه شود.

زمینه: در دیدگاه طب کلاسیک، کبد محل متابولیسم بسیاری از مواد، ذخیره‌سازی گلیکوژن، خونسازی و تولید نمک‌های صفراوی می‌باشد. در دیدگاه طب سنتی ایران نیز کبد محل خونسازی و یا به عبارتی تولید خون می‌باشد. در هر دو مکتب، این وظایف بسیار مهم بوده و اختلال هر یک از آن‌ها منجر به ایجاد اختلالات اساسی در عملکرد کل بدن می‌شود.

هدف: هدف از این مطالعه، بررسی دیدگاه‌های حکمای طب سنتی ایران درباره تغذیه اختصاصی و مناسب کبد در سلامتی و بیماری آن و در نهایت مقایسه اجمالی آن با دیدگاه طب کلاسیک در این زمینه بوده است.

روش بررسی: این مطالعه مروری بوده و با بررسی کتب معتبر و اصلی طب سنتی ایران در بخش‌های تغذیه اختصاصی کبد و نیز دو مرجع معتبر از طب کلاسیک یکی در زمینه بیماری‌های گوارش و کبد و دیگری در زمینه تغذیه و مشخص کردن اشتراکات، اختلافات و افتراقات و سپس تجزیه و تحلیل محتوایی این مطالب انجام گرفته است.

يافته‌ها: هر دو مکتب با توجه به مبانی خود دارای دستوراتی در زمینه تغذیه مناسب کبد می‌باشند؛ اما به دلیل افتراق در مبانی این دستورات کاملاً با هم متفاوت هستند اما به هیچ عنوان یکدیگر را نقض نمی‌کنند.

نتيجه‌گيري: دستورات تغذیه اختصاصی کبد مرتبط با سلامت و بیماری در مکتب طب سنتی ایران بسیار گسترده‌تر از طب کلاسیک بوده و خوشبختانه این دستورات چندان پيچيده نبوده و استفاده و به کارگیری آن‌ها، در صورت اثباتشان با تحقیقات و مطالعات کافی، نیاز به تسلط به مبانی طب سنتی ایران ندارد؛ لذا برای تمامی پزشکان قابل استفاده می‌باشند. 

بیماری نقرس یک بیماری شایع است. پزشکان ایرانی و در رأس آنها ابن‌سینا درباره جنبه‌های گوناگون بیماری نقرس صحبت کرده‌اند. از دیدگاه ابن‌سینا یکی از شایع‌ترین علت‏ درد مفاصل، نقرس است و علت آن سوء‎مزاج است. او نقرس را بر اساس عامل به‎وجود‎آورنده، به نوع گرم (دموی و صفراوی) و سرد (بلغمی و سودایی) تقسیم می‏کند. تشخیص بیماری با توجه به وضعیت بیمار و هم‎چنین نوع و طرح درد، ورم مفصل و عادات و رژیم غذایی است و بر اساس سوء‎مزاج تشخیص داده شده و با اتخاذ تدابیر مناسب، درمان انجام می‌شود. بسیاری از شیوه‌های پیش‎گیری و درمان ابن‌سینا با طب مدرن مطابقت دارد. برای مثال، درخصوص رعایت رژیم غذایی و پرهیز از گوشت قرمز و الکل آرای ابن‌سینا و توصیه‌های طب مدرن با یکدیگر مطابقت دارد.

سابقه و هدف: توجه به تب و ویژگی‌های آن از گذشته نیز در تشخیص بیماری‌ها مورد توجه بوده است. هدف از مطالعه حاضر بررسی نظرات اندیشمندان ایران اسلامی شامل ابن سینا، اخوینی و تفلیسی در زمینه پدیده تب و تطابق آن با علوم جدید می‌باشد.

روش بررسی: در این مقاله سعی شده است از طریق دسترسی به منابع معتبر در قالب یک مقاله توصیفی نظرات اندیشمندان ایران اسلامی در زمینه تب و تشخیص بیماری‌ها مورد بررسی و با علم پزشکی امروز مقایسه گردد. جهت این کار با استفاده از کلید واژه‌های مناسب و جستجوی الکترونیکی و دستی در منابع معتبر اطلاعات گرداوری و به هدف محوری پژوهش پرداخته شده است.

یافته‌ها: بر اساس بررسی متون انجام شده در نگاه مکتب طب سنتی ایران تب می‌تواند ریشه در اختلالات دیگر اعضای بدن داشته باشد که در تشخیص بیماری‌ها کمک کننده است. همچنین انواع تب در طب سنتی ایران عبارت بودند از تب سودایی، تب دموی، تب روزانه، تب خلطی و انواع دیگر بودند. همچنین طب سنتی به معاینه دقیق بیمار و هر آنچه مربوط به بروز قبل از تب بوده توجه خاص داشته و بسیاری از درمان‌های غذایی تجویزی با موازین پزشکی نوین همخوانی داشته است.

نتیجه‌گیری: با توجه به اینکه در طب نوین بسیاری از موارد تب به صورت ناشناخته باقی مانده و در اقدامات تشخیصی جوابی حاصل نمی‌گردد توجهی جدید به دیدگاه تشخیصی و درمانی اطبا سنتی می‌تواند بخشی از نارسایی طب نوین را ترمیم و قابلیت پاسخگویی آن را ارتقا داد. 

صرع، بیماری مزمنی است و میزان بروز آن در کل جمعیت 5/0 تا 1 درصد است. در طب نوین، با وجود فراوانی درمان‌ها و داروهای ضد صرع، هم‎چنان 30 درصد مبتلایان به صرع از حملات کنترل‎نشده این بیماری رنج می‌برند. در پزشکی امروز بیماری صرع با توجه به نوع علائم و میزان درگیری مغز به دو دسته کلی generalized (ژنرالیزه) و موضعی تقسیم می‌شود. طب سنّتی ایران که منبعی غنی است، دسته‌بندی و درمان‌های گوناگونی در این بیماری دارد. در این مطالعه ما به بررسی دیدگاه دانشمندان طب سنّتی ایران درباره صرع مشارکت معدی پرداخته‌ایم. این نوع صرع به علت مشکلات معده بروز می‎کند و با درمان آن می‌توان به کنترل تشنج پرداخت. در طب سنّتی در صرع مشارکت معدی، درمان بر روی معده متمرکز است و به تقویت مغز نیز توجه شده است. بر اساس این مطالعه درمان مشکلات گوارشی در شماری از بیماران صرعی ممکن است بر روند درمان بیماری تأثیر به‎سزایی داشته باشد. با توجه به اینکه در طب نوین بسیاری از موارد تب به صورت ناشناخته باقی مانده و در اقدامات تشخیصی جوابی حاصل نمی‌گردد توجهی جدید به دیدگاه تشخیصی و درمانی اطبا سنتی می‌تواند بخشی از نارسایی طب نوین را ترمیم و قابلیت پاسخگویی آن را ارتقا داد. 

زایمان به معنی خروج کامل جفت و جنین از داخل رحم به محیط خارج از بدن مادر می‌باشد. روند زایمان طبیعی معمولاً بسیار سخت و دردناک است و همین امر موجب تمایل مادران باردار و تیم اجرای زایمان به اجتناب از این روند و رو آوردن به زایمان سزارین می‌شود. عوارض سزارین دو برابر زایمان طبیعی می‌باشد و علاوه بر این، هزینه بسیاری به بخش درمان تحمیل می‌کند. چنانچه بتوان روشی برای آسان‌تر و مقبول کردن زایمان طبیعی یافت، می‌توان اقبال به آن را افزایش داد. متأسفانه به دلیل معلوم نبودن دقیق فیزیولوژی زایمان و عوامل مؤثر آن، روش‌های تسهیل و تسریع آن نیز محدود هستند. در طب سنتی ایران، مفردات دارویی مؤثر بر زایمان بسیاری ذکر شده است که این مطالعه برخی از آن‌ها را معرفی می‌کند. اين تحقيق، يك مطالعه كتابخانه‌اي و براساس بررسي متون است.

در این مطالعه مفردات دارويي مؤثر در تسهیل زایمان، در چهار كتاب مرجع داروشناسي طب سنتي

(القانون فی الطب، الاختیارات بدیعی، تحفه المومنین و مخزن الادویه) جستجو شد. اين كار در 7 مرحله (يافتن كليدواژه‌ها، جستجو در منابع، تهيه ليست واحد، يافتن مترادفات، جمع بندي و نمره دهي و مرتب سازي برحسب نمره كسب شده) انجام و19 مفرده دارويی تك دارو مطرح در تسهیل زایمان يافت شد. تمامی مفردات کسب شده از منشأ گیاهی است. بالاترین نمره‌های کسب شده متعلق به زراوند، شربین، بابونه قنه و قسوس هستند. ليست مفردات دارويي حاصل شده در اين مطالعه مي‌تواند مبناي انجام مطالعات باليني براي ساخت داروهاي جديد مؤثر در تسهیل زایمان قرار گيرد.

علامه قطب‌الدین شیرازی (634-710 ه.ق) حکیم، طبیب، فیلسوف، منجّم، ریاضی‌دان، ادیب و موسیقی‌دان قرن هفتم و هشتم هجری قمری است. او از شاگردان نامی خواجه‌نصیرالدین طوسی و معروف‌ترین شارح قانون ابن‌سینا است. وی در علوم گوناگون صاحب نظریه‏هایی است که مشروح و مبسوط نظریه‏های پیشینیان اوست. از میان این موارد، نظریه‌ او درباره  مفهوم «مرگ» است.

وی ضمن بحثی تشریحی درخصوص مرگ، در ابتدا به تعریف مرگ می‏پردازد و سپس فیزیوپاتولوژی آن را از دیدگاه طب قدیم بیان می‌کند. علامه هم‎چنین درخصوص طول عمر، میزان معمول آن و حداکثر طول عمر از نظر تجربه سخن گفته است و در انتها به بحث حفظ‌الصحه از منظر ارتباط با موت پرداخته و هدف این علم را تأخیر موت تا اجل طبیعی دانسته است.

تبیین طبی علامه از مرگ، به‌شدت متأثّر از نوع نگاه فلسفی مشایی به مفهوم حیات و مرگ است. تبیین فیزیولوژیک مرگ بیشتر به شکل سلبی و بر اساس مفاهیمی است که حیات موجود زنده بر آن اساس تعریف می‏شود. مفاهیمی مانند نفس، حرارت و رطوبت غریزی، اعضای رئیسه، ارواح طبی، قوا، نبض و تنفس، نمونه‎هایی از این مفاهیم هستند.

مقدمه: بی‏خوابی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که بر کیفیت زندگی تأثیر به‎سزایی دارد. این بیماری در متون طب سنّتی ایران «سَهَر» نامیده می‌شود. با توجه به میزان شیوع بالای این بیماری و عوارض جانبی داروهای خواب‌آور و افزایش تمایل مردم برای استفاده از داروهای گیاهی، مطالعه حاضر با هدف بررسی انواع درمان‌های بی‎خوابی از دیدگاه طب سنّتی ایران و مقایسه‌ آن با درمان‌های رایج در طب نوین طراحی شد.

روش کار: در این تحقیق، متون به روش کتابخانه‌ای بررسی می‎شوند. حاصل کار بر روی متون معتبر طب سنّتی ایران است که مطالب مربوط به بی‎خوابی و درمان‌های آن به تفکیک بیان شده است. از طرفی مقالات و تحقیقات جدید نیز بررسی شده‎اند.

یافته‌ها: پزشکان طب سنّتی ایران برای درمان بی‎خوابی، رعایت حفظ‌الصحه خواب را ضروری می‌دانند و سپس تدابیر غذایی، استفاده از داروهای مفرد و مرکب و اَعمال یداوی را تجویز می‌کنند. آنان انواع روش‌های استنشاقی و موضعی مصرف دارو مانند روغن‌مالی پیشانی، ملاج سر و کف پا، استعمال انواع آبزن‌ها، پاشویه و ماساژ کف پا مانند داروهای خوراکی برای درمان بی‏خوابی را تجویز می‏کنند، درحالی‌که در طب نوین اغلب، روش‏های خوراکی و شناختی- رفتاری در درمان بی‎خوابی استفاده می‌شوند و درمان‌های موضعی کمتر به‏کار می‏روند.

نتیجه‌گیری: استفاده از انواع روش‌های موضعی مصرف دارو در درمان بی‎خوابی در طب سنّتی موجب کاهش عوارض جانبی در مقایسه با روش خوراکی می‏شود و این امر می‌تواند راهگشای درمان در بسیاری از بیماران گرفتار عوارض جانبی داروهای طب نوین باشد.