مقدمه: در اغلب تمدنهای گذشته عسل هم به عنوان غذا و هم به عنوان دارو شناخته شده بود. در کتابهای مذهبی مانند انجیل و قرآن هم به فواید درمانی عسل اشاره شده است. حکمای طب سنتی با توجه به دانشی که درباره فواید عسل داشتند، از آن به عنوان دارو در درمان بیماریها به شکلهای مختلفی استفاده میکردند. شایعترین روشی که در کتب طب سنتی ایران ثبت شده، استفاده از عسل به شکل ماءالعسل است. در این مقاله سعی شده است نقش ماءالعسل در درمان بیماریهای ریه از دیدگاه طب سنتی ایران بررسی شده و در حد امکان با یافتههای طب رایج مقایسه شود.
روش: در این مقاله که یک مطالعه مروری توصیفی است، با استفاده از نرمافزار کتابخانه جامع سنتی و اسلامی طب نور و جستجوی کلیدواژه ماءالقراطن و ماءالعسل، در متون اصلی طب سنتی ایران، از قرن دوم تا قرن چهاردهم، اجزا، روش تهیه و خواص درمانی مربوط به آن جمعآوری شد. تحقیقات جدید نیز با استفاده از موتورهای جستجوی science direct ، google scholar ، pubmed و scopus بررسی و با کلیدواژههای hydromel ، maulasl ، honeywater ، honey ، cough ، asthma ، respiratory disease مطالب مربوط به اثرات عسل در درمان بیماریهای ریه جمعآوری شد.
یافتهها: ماءالعسل که یک لغت عربی است، در زبان فارسی «آب انگبين»، در زبان رومى «مليطيون» و به يونانى «ماءالقراطن» نام دارد. برای تهیه ماءالعسل روشهای مختلفی در کتابهای مختلف توصیه شده، اما ماده مشترکی که در تمام آنها بکار رفته آب و عسل است که به نسبتهای مختلفی با هم مخلوط شده و با آتش ملایم جوشانده میشود تا مقدار معینی از آن باقی بماند. آنچه در منابع مختلف با یکدیگر متفاوت است، میزان آب و عسل مصرفی و افزودنیهایی است که بسته به کاربرد دارو، معمولاً برای تقویت اثر ماءالعسل، به آن اضافه میشده است. علاوه بر کاربردهای کلی در متون طب سنتی، مانند مقوی، جالی، منضج و مقطع بلغمبودن، ماءالعسل به طور ویژه در بیماریهای خاص از جمله حمیات، بیماریهای سرد معده، قولنج، بیماریهای کلیه و ریه مؤثر بوده است. ماءالعسل کاربرد ویژهای در درمان بیماریهای ریه داشته و در ذاتالریه، ذاتالجنب، سرفه، خرخر، تنگی نفس، خشونت ریه وگرفتگی صدا بکار میرفته است.
بحث و نتیجهگیری: اگرچه در موتورهای جستجوی فوق درباره اثر ماءالعسل در درمان بیماریهای ریه کارآزمایی بالینی یافت نشد تا نقش آن در درمان بیماریها را تأیید کند، اما در تحقیقات جدید فواید درمان بیماریهای تنفسی با عسل به خصوص درمان تنگی نفس، تسکین سرفه کودکان و بهبود خواب آنها ثابت شده است. از آنجایی که عسل جزء اصلی و به اصطلاح عمود، در ترکیب ماءالعسل است؛ تحقیقات مربوط به تأثیر عسل در درمان بیماریهای تنفسی نیز نباید کماهمیت تلقی شود. با توجه به اثرات درمانی ماءالعسل که در متون طب سنتی آمده و بررسی تحقیقات جدیدی که اثرات آنتیباکتریال عسل و تأثیر آن به خصوص بر تسکین سرفه شبانه و آلرژی را نشان میدهد. همچنین با توجه به کمبودن عوارض آن در بیماران، به نظر میرسد عسل با شکل دارویی ماءالعسل میتواند در درمان بیماران تنفسی کمککننده باشد. البته لازم است آزمایشات و تحقیقات بالینی در این زمینه انجام شود. نظرات و توصیههای حکمای طب سنتی ایران درباره طرز تهیه، کاربردها و نحوه استفاده از این ترکیب دارویی میتواند بسیار راهگشا باشد. در ضمن فرمولاسیونهای مختلفی از ماءالعسل ساده و مرکب در منابع طب سنتی وجود دارد. در بعضی از آنها بر اساس نوع بیماری، ترکیب جدیدی از مفردات با میزانهای متفاوت به آب و عسل اضافه شده تا کاربردهای ویژهای به ماءالعسل مرکب بدهد. بنا بر این تحقیق درباره مفرداتی که در این نسخهها بکار رفته است و بررسی اثر آنها بر بیماران تنفسی نیز در مراحل بعدی تحقیقات باید مد نظر باشد.