مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

در دنیای امروز سلامت فقط نداشتن بیماری نیست، بلکه بنا به اعلام سازمان جهانی بهداشت، سلامت یعنی داشتن حالتی از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و حتی معنوی.

در طب سنتی ایران نیز که میراثی گرانقدر از چند هزار سال تجربه عملی و مراوده علمی با دیگر مکاتب پزشکی مطرح در عهد باستان است، این نکات به خوبی مورد توجه قرار گرفته است.

طب سنتی ایران مکتبی است که توجه عمده‌اش به حفظ سلامتی است، تا آنجا که حکما و دانشمندان طب سنتی ایران در تعریف طب نیز تقدم حفظ سلامتی و تندرستی را بر بازگرداندن سلامتی لازم دانسته‌اند. روش‌های درمانی این مکتب در برخی بیماری‌های شایع و همچنین بعضی از معضلات پزشکی مؤثر بوده و معمولاً عوارض و صدمات ناشی از آن نیز کم‌تر می باشد.

...

حاملگی خارج از رحم به لانه‏گزینی تخم در خارج از جدار رحم گفته می‏شود. از زمان دست‏نوشته‏های زهراوی (1013-936 ق.) تا اوایل قرن نوزده میلادی این نوع حاملگی به عنوان اتفاقی کشنده برای مادر محسوب می‏شد. پزشکان متعددی تجارب خود را در خصوص تشخیص و درمان این نوع حاملگی به رشته تحریر درآورده‏اند که مطالعه این دست‏نوشته‏ها سیر تاریخی تشخیص و درمان حاملگی خارج رحم را طی دو قرن به تصویر می‏کشد.

در این مقاله با استفاده از کتاب‏های در دسترس و معتبر طب سنتی به روش پژوهش کتابخانه‏ای در کنار بررسی منابع پزشکی غربی که نگاهی تاریخی به روند تشخیص و درمان حاملگی خارج رحم داشته‏اند، تلاش شده است که روند تاریخی و طبی این نوع حاملگی مشخص شود.

آنچه که مسلم است پایه‏های طب غربی بر اصول طب شرقی بنا شده است و در بیشتر بیماری‏ها ردپای تحقیقات و نظرات پزشکان شرقی پنهان است.

همچنان‌‏که در خصوص تشخیص و درمان حاملگی خارج رحم قدیمی‏ترین دست‏نوشته‌ها به زهراوی می‏رسد که برای نخستین‌بار به صورت مکتوب به این سبک از حاملگی اشاره شده است.

مقدمه: در اغلب تمدن‌های گذشته عسل هم به عنوان غذا و هم به عنوان دارو شناخته شده بود. در کتاب‌های مذهبی مانند انجیل و قرآن هم به فواید درمانی عسل اشاره شده است. حکمای طب سنتی با توجه به دانشی که درباره فواید عسل داشتند، از آن به عنوان دارو در درمان بیماری‌ها به شکل‌های مختلفی استفاده میکردند. شایع‌ترین روشی که در کتب طب سنتی ایران ثبت شده، استفاده از عسل به شکل ماءالعسل است. در این مقاله سعی شده است نقش ماءالعسل در درمان بیماری‌های ریه از دیدگاه طب سنتی ایران بررسی شده و در حد امکان با یافته‌های طب رایج مقایسه شود.

روش: در این مقاله که یک مطالعه مروری توصیفی است، با استفاده از نرم‌افزار کتابخانه جامع سنتی و اسلامی طب نور و جستجوی کلیدواژه ماءالقراطن و ماءالعسل، در متون اصلی طب سنتی ایران، از قرن دوم تا قرن چهاردهم، اجزا، روش تهیه و خواص درمانی مربوط به آن جمع‌آوری شد. تحقیقات جدید نیز با استفاده از موتورهای جستجوی science direct ، google scholar ، pubmed و scopus بررسی و با کلیدواژه‌های hydromel ، maulasl ، honeywater ، honey ، cough ، asthma ، respiratory disease مطالب مربوط به اثرات عسل در درمان بیماری‌های ریه جمع‌آوری شد.

یافته‌ها: ماءالعسل که یک لغت عربی است، در زبان فارسی «آب‏ انگبين»، در زبان رومى «مليطيون» و به يونانى «ماءالقراطن» نام دارد. برای تهیه ماءالعسل روش‌های مختلفی در کتاب‌های مختلف توصیه شده، اما ماده مشترکی که در تمام آن‌ها بکار رفته آب و عسل است که به نسبت‌های مختلفی با هم مخلوط شده و با آتش ملایم جوشانده می‌شود تا مقدار معینی از آن باقی بماند. آنچه در منابع مختلف با یکدیگر متفاوت است، میزان آب و عسل مصرفی و افزودنی‌هایی است که بسته به کاربرد دارو، معمولاً برای تقویت اثر ماءالعسل، به آن اضافه می‌شده است. علاوه بر کاربردهای کلی در متون طب سنتی، مانند مقوی، جالی، منضج و مقطع بلغم‌بودن، ماء‌العسل به طور ویژه در بیماری‌های خاص از جمله حمیات، بیماری‌های سرد معده، قولنج، بیماری‌های کلیه و ریه مؤثر بوده است. ماء‌العسل کاربرد ویژه‌ای در درمان بیماری‌های ریه داشته و در ذات‌الریه، ذات‌الجنب، سرفه، خرخر، تنگی نفس، خشونت ریه وگرفتگی صدا بکار می‌رفته است.

بحث و نتیجه‌گیری: اگرچه در موتورهای جستجوی فوق درباره اثر ماءالعسل در درمان بیماری‌های ریه کارآزمایی بالینی یافت نشد تا نقش آن در درمان بیماری‌ها را تأیید کند، اما در تحقیقات جدید فواید درمان بیماری‌های تنفسی با عسل به خصوص درمان تنگی ‌نفس، تسکین سرفه کودکان و بهبود خواب آن‌ها ثابت شده است. از آنجایی که عسل جزء اصلی و به اصطلاح عمود، در ترکیب ماءالعسل است؛ تحقیقات مربوط به تأثیر عسل در درمان بیماری‌های تنفسی نیز نباید کم‌اهمیت تلقی شود. با توجه به اثرات درمانی ماءالعسل که در متون طب سنتی آمده و بررسی تحقیقات جدیدی که اثرات آنتی‌باکتریال عسل و تأثیر آن به خصوص بر تسکین سرفه شبانه و آلرژی را نشان می‌دهد. همچنین با توجه به کم‌بودن عوارض آن در بیماران، به نظر می‌رسد عسل با شکل دارویی ماءالعسل می‌تواند در درمان بیماران تنفسی کمک‌کننده باشد. البته لازم است آزمایشات و تحقیقات بالینی در این زمینه انجام شود. نظرات و توصیه‌های حکمای طب سنتی ایران درباره طرز تهیه، کاربردها و نحوه استفاده از این ترکیب دارویی می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد. در ضمن فرمولاسیون‌های مختلفی از ماءالعسل ساده و مرکب در منابع طب سنتی وجود دارد. در بعضی از آن‌ها بر اساس نوع بیماری، ترکیب جدیدی از مفردات با میزان‌های متفاوت به آب و عسل اضافه شده تا کاربردهای ویژه‌ای به ماءالعسل مرکب بدهد. بنا بر این تحقیق درباره مفرداتی که در این نسخه‌ها بکار رفته است و بررسی اثر آن‌ها بر بیماران تنفسی نیز در مراحل بعدی تحقیقات باید مد نظر باشد.

مقدمه: بی‏خوابی یکی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که می‏تواند بر روی خلق، هوشیاری، حافظه، امنیت و عملکرد روزانه فرد تأثیر بگذارد. در حال حاضر متداول‏ترین داروها در درمان بی‏خوابی گروه بنزودیازپین‏ها می‏باشند که شیوع عوارض جانبی در این گروه مانند اختلالات شناختی، وابستگی به دارو و برگشت علائم بیماری پس از قطع مصرف دارو استفاده از این داروها را محدود می‏کند، این امر لزوم بکارگیری درمان‌های کارآمد‏تر را ضروری می‏سازد. در طب سنتی ایران نیز به مقوله بی‏خوابی و درمان‌های آن به‏ طور گسترده‏ای پرداخته شده است. در این مطالعه مفردات مؤثر بر بی‏خوابی در منابع طب سنتی مورد بررسی قرار گرفته است.

روش: این تحقیق، یک مطالعه کتابخانه‏ای و بررسی متون می‏باشد. در این مطالعه مفردات دارویی مؤثر در درمان بی‏خوابی، در 6 کتاب مرجع داروشناسی طب سنتی شامل «الابنیه عن حقایق الادویه»، «القانون فی الطب»، «ریاض الادویه»، «تذکره داوود انطاکی»، «تحفه حکیم مؤمن» و «مخزن‌ الادویه» جستجو شد. این مطالعه در چند مرحله (یافتن واژگان کلیدی، جستجو در منابع، تهیه لیست واحد، یافتن مترادفات، دسته‌بندی، جمع‌بندی و امتیازدهی، مرتب‌سازی بر حسب امتیاز کسب‌شده) انجام شد.

یافته‌ها: 28 مفرده دارویی مطرح در درمان بی‏خوابی یافت شد که 25 مفرده منشأ گیاهی و 3 مفرده منشأ حیوانی دارند. این مفردات به ترتیب امتیاز کسب‌شده، در جدولی مرتب شدند، بیشترین امتیاز کسب‌شده مربوط به کاهو، بنفشه و کدو بود که اثرات خواب‌آوری یا آرام‌بخشی این گیاهان در مطالعات حیوانی یا انسانی به اثبات رسیده است.

بحث و نتیجه‌گیری: لیست مفردات دارویی حاصل‌شده در این مطالعه، می‏تواند زمینه‌ساز انجام مطالعات بالینی آینده برای ساخت داروهای جدید و مؤثر در درمان بی‌خوابی باشد.

مقدمه: امروزه دانشجویان پزشکی از همان سال اول تحصیل، درس آناتومی را به صورت واحدهای نظری و عملی می‌گذرانند و با حضور در سالن‌های تشریح، با اعضای درونی بدن آشنا می‌شوند، اما سؤال این‌جاست با توجه به محدودیت در امکانات و ممانعت‌های فرهنگی در علم تشریح، پزشکان طب سنتی تا چه حد از درون بدن و مخصوصاً اندام تناسلی زنانه شناخت داشتند و دانش آن‌ها تا چه حد با علم امروزی تطابق داشته است؟ همچنین آن‌ها مفاهیم آناتومی را چگونه به دانشجویان خود انتقال می‌دادند.

روش: این مقاله حاصل يك مطالعه مروري توصيفي بر بیش از 20 كتاب مرجع طب سنتي از قرن 3 تا 13 هجري قمري مي‌باشد که به بررسی توصیفات آناتومیک موجود در کتب طب سنتی از دستگاه تناسلي داخلي زنانه و مقایسه آن با علم امروزی می‌پردازد. همچنین شیوه آموزش آناتومی در کتب طب سنتی به صورت اجمالی معرفی می‌شود.

یافته ‏ها: پس از انجام اين تحقيق مشخص شد اگرچه پزشکان سنتی، به دلیل ملاحظات فرهنگی، بیشتر از تشریح حیوانات برای یادگیری و آموزش استفاده می‌کردند، اما بعضی توصیفات آناتومیک آن قدر دقیق و مو به مو است که نشان از تشریح جسد انسان، ولو مخفیانه دارد. آن‌ها براي توصيف و آموزش اعضای بدن آن‌ها را به چیزهای ملموس تشبیه می‌کردند، اندازه‌ها را معمولاً با واحد بند انگشت توصیف می‌نمودند. همچنین با وجودی که تجهیزات عکاسی وجود نداشته، ولی توصیفات بسیار روان و ملموس و قابل درک است. آموزش‌های تصویری و با اشکال نقاشی در کتب آناتومی از قرن هشتم هجری به بعد دیده می‌شود. همچنین پزشكان طب سنتی ایران، لااقل از قرن سوم و حتی قبل از زمان بوعلي سينا، علاوه بر شناخت دستگاه تناسلی خارجی، قسمت داخلی و اجزاي مختلف دستگاه تناسلي زنانه را به خوبي شناخته، نامگذاری کرده و عملکرد آن را توصیف نموده‌اند. آن‌ها دستگاه تناسلي داخلي را شامل رحم، لوله‌هاي رحمي (اوعيه رحمي)، سرویکس (فم رحم)، واژن (عنق رحم) و تخمدان‌ها (انثیين) مي‌دانستند. توصیفاتی که از آناتومی و مجاورت‌های این اعضا در کتب سنتی به چشم می‌خورد، بسیار مشابه یافته‌های علمی امروزی است.

بحث و نتیجه‌گیری: پزشکان طب سنتی ایران، دید باز و شناختی نسبتاً دقیق از آناتومی دستگاه تناسلی زنانه داشته‌اند. از این رو  قادر به درمان انواع بیماری‌های زنان بوده‌اند که حاصل آن کتاب‌های مفصلی در درمان امراض زنان است.

«بی‌اختیاری ادرار» بر اساس تعریف جامعه بین‌المللی کنترل ادرار عبارت است از شکایت از هرگونه از دست‌دادن غیر ارادی ادرار. بی‌اختیاری ادرار کشنده نیست، اما عوارض جدی و ناخوشایند زیادی بر زندگی شخصی و اجتماعی مبتلایان گذاشته و در زنان، افراد با شاخص توده بدنی بالا و سالمندان، شیوع بیشتری دارد.

در کشور ما به دلیل تداخلی که بی‌اختیاری ادرار با آداب و سنن عبادی ـ مذهبی مبتلایان دارد، تقاضا برای درمان آن بیشتر است. با توجه به نارسایی و عوارض ناشی از انواع روش‌های درمانی از قبیل جراحی و دارویی به ویژه در سالمندان مبتلا و با توجه به غنای طب ایرانی در درمان انواع بیماری‌ها، بر آن شدیم تا در قدم اول، بی‌اختیاری ادرار را از منظر حکما مورد بازبینی قرار داده و ضمن مرور کلی بر رویکرد ایشان به بیماری‌ها به طور عام، دیدگاه آن‌ها را به بیماری‌های مثانه از جمله بی‌اختیاری ادرار به طور خاص استخراج نموده، جمع‌بندی و به زبان امروزی بازنویسی کنیم.

«خروج بول بلا اراده» و «سلس‌البول» که به معنی دفع غیر ارادی یا ناخواسته ادرار و «بول فی الفراش» که به معنای شب‌ادراری است واژگانی هستند که در کتب معتبر طبی قدیم معادل بی‌اختیاری ادرار گرفته شد و علل به وجودآورنده و راهکارهای کلی تشخیص و درمان آن‌ها در قالب این مقاله که یک مطالعه مروری ـ تحلیلی است، آورده شد. پیشینیان بیشترین علت بی‌اختیاری ادرار را، غلبه سردی و رطوبت بر مثانه و عضله ارادی واقع بر گردن مثانه، ذکر کرده‌اند.

این دو کیفیت تضعیف‌کننده قُوای طبیعی مثانه به ویژه قوه ماسکه یا قوه نگاه‌دارنده ادرار می‌باشند. امروزه نیز نتایج مطالعات اپیدمیولوژیک و یافته‌های حاصل از شرح حال و معاینات بالینی در مبتلایان، مؤید همین امر است. نگاه تازه از قاب قدیمی و البته اصیل طب ایرانی به این معضل بهداشتی، می‌تواند منجر به رویکردهای تشخیصی و درمانی تازه‌ای برای بی‌اختیاری ادرار شود.

امروزه اعتیاد یک معضل اجتماعی، بهداشتی و سیاسی و از جمله جدی‌ترین مسائل بشر، در اغلب کشورهای جهان، به خصوص در کشورهای در حال توسعه است. مطالعات اسناد تاریخی نشان می‌دهد که آشنایی انسان با مواد مخدر، به چندین هزارسال قبل از میلاد، باز می‌گردد. از زمان بقراط تا اطبای دوران اسلامی گزارشات متنوعی از خواص دارویی تریاک و درمان بیماری‌ها و مضرات و منافع آن و عوارض قطع افیون، به صورت سندرم ترک تریاک، ثبت شده است.

ما در این تحقیق به بررسی کلی مضرات و منافع افیون و سندرم ترک آن‌ها بر اساس مستندات طبی گذشته پرداخته و تا حدودی علائم آن با مباحث طب رایج تطبیق داده شده و در نهایت پیشنهادات عملی بر اساس الگوی گذشته جهت کاهش عوارض و میزان مصرف ارائه خواهیم نمود.

با توجه به قدمت استفاده از تریاک در بین مردم خاورمیانه، اطبای دوران اسلامی توانسته‌اند به اثرات مواد افیونی در بدن انسان پی برده و در موارد زیادی از منافع و مضرات آن در بیماری‌های مختلف گزارشاتی را ذکر کرده و با طرحی داروهای مرکب و اصلاح مضرات آن، افراد جامعه را با کم‌ترین عوارض روبرو نمایند. علاوه بر آن الگوی مصرفی آن در سنین بالا و نحوه استفاده خوراکی آن در دوران گذشته باعث شده که میزان مصرف، عوارض و علائم ترک آن به شدت موارد امروزی نباشد، زیرا اغلب مصرف افیون با مصلحات آن بوده و با این وجود در صورت وجود اعتیاد برای جلوگیری از شدت بروز سندرم ترک اعتیاد، کاهش این ماده مخدر به صورت تدریجی مطابق با توان و انرژی افراد و جایگزینی با موادی با ضرر کم‌تر در نظر گرفته شده است. بنابراین شایسته است سیستم بهداشتی کشور نیز با بهره‌گیری از پشتوانه علمی گذشته، بیشترین استفاده را از این در جهت بهبودی وضعیت سلامتی و بیماری افراد جامعه داشته باشد، وگرنه تدبیر نادرست می‌تواند ما را در توسعه مواد مخدر جدید و ابتلا به بیماری‌های کشنده عفونی و در نهایت نابودی جامعه جوان رهنمون سازد.

مقدمه: اگرچه بویایی انسان ضعیف‌تر از دیگر پستانداران است، همین بویایی ضعیف دنیای بزرگی است که ارتباطات شگفت‌انگیزی با دیگر قسمت‌های بدن از جمله سیستم باروری دارد. با شناخت دقیق این ارتباطات، شاید بتوان با مداخله در بویایی، نتایج را در سیستم باروری مشاهده کرد و بالعکس. این مطالعه به دنبال شناسایی ارتباط میان بویایی و سیستم جنسی و باروری انسان است.

روش: این مطالعه یک تحقیق مروری توصیفی و مقایسه‌ای در منابع طب امروزی و طب سنتی ایرانی است که با کلمات رحم، عقر، بوی خوش، بوی بد، بویایی، حمل در طب سنتی و با واژه‌های بویایی، باروری، ناباروری، میل جنسی، رایحه‌درمانی در طب امروزی به جستجو در منابع پرداخته شد.

یافته‌ها: هم در طب امروزی و هم در طب سنتی ایرانی به تأثیر بو در میل جنسی و همچنین فرایند لقاح اشاره شده است. هم در طب سنتی و هم در طب امروزی اشاره شده که توانایی یا عدم توانایی بوییدن بعضی مواد، احتمالاً با توانایی باروری مرتبط است. آنچه وجه تمایز طب سنتی و طب امروزی است، استفاده از انواع بوها و رایحه‌ها جهت درمان بیماری‌های سیستم باروری در طب سنتی است، که در طب امروزی چندان به چشم نمی‌خورد.

بحث و نتیجه‌گیری: سیستم بویایی از دو طریق بر سیستم باروری اثر می‌گذارد: با افزایش میل جنسی احتمال بروز رفتارهای جنسی و در نتیجه احتمال باروری بیشتر می‌شود و دوم این‌که سیستم بویایی و سیستم باروری دارای برخی رسپتورهای مشترک هستند. عدم توانایی بوییدن برخی مواد می‌تواند پیشگویی‌کننده اختلال در توان باروری باشد. نتایج این تحقیق و تحقیقات مشابه از این نظر مهم است که اغلب انجام مداخله تشخیصی و درمانی در سیستم بویایی، آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از از مداخله در سیستم باروری تناسلی است و با شناخت دقیق‌تر ارتباطات این دو سیستم، چشم‌انداز جدیدی در درمان‌های باروری و طب تولید مثل ایجاد می‌شود.

مقدمه: ایلئوس یک پیامد شایع و غیر قابل پیشگیری در جراحیهای شکمی است که علاوه بر تأخیر در بهبود بیماران پس از جراحی، هزینه سیستم‌های مراقبت سلامت را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. علیرغم مطالعات مختلف در سراسر دنیا هنوز پاتوفیزیولوژی دقیق و نیز درمان مؤثر در این زمینه ناشناخته است. این مطالعه با هدف بررسی علل و درمان ایلئوس پس از جراحی از دیدگاه طب سنتی و مقایسه آن با طب نوین انجام گرفته است.

روش‌: در اين مطالعه مروری به بررسي متون در حوزه طب سنتی پرداخته شد. جامعه پژوهش محتوای امهات کتب طب سنتی ایران بوده و نمونه‌گيري به صورت هدفمند بر اساس ميزان وابستگي و ارتباط به مضامين تحت مطالعه با استفاده از نرم‌افزار نور انجام گردید. جستجوی جامعی دربرگيرنده واژگان كليدی «ایلاوس»، «قولنج»، «سوء مزاج»، «امعاء»، «کولون» و «حفظ الصحه» در منابع طب سنتی به عمل آمد. همچنین جستجو در منابع طب نوین در بانک‌های اطلاعاتی Ovid ، Sience Direct و PubMed با واژگان کلیدی bowel function ، surgery ، bowel movement و post-operative ileus به صورت جستجوی منفرد و ترکیبی انجام گردید. داده‌ها پس از يادداشت‌برداري به طور دقیق تحت تجزیه و تحليل محتوايي قرار گرفتند.

یافته‌ها: ایلئوس نوعی کولیک ناشی از انسداد غیر مکانیکی دستگاه گوارش است که به دلیل از بین‌رفتن موقتی پریستالتیسم روده‌ای بعد جراحی‌های شکمی روی می‌دهد. این عارضه منجر به عوارض متعددی بعد از جراحی و افزایش طول بستری بیمار می‌گردد. ایلئوس در کتب طب سنتی با عنوان ایلاوس آمده و حکیمان طب سنتی آن را نوعی قولنج شدید دانسته و اسباب و درمان آن را مشابه قولنج ذکر کرده‌اند. از جمله سبب‌های ایلئوس در متون طب سنتی سوء مزاج سرد روده‌هاست که باعث تجمد آن یا تولید ریاح و درد می‌گردد. همچنین از جمله سایر اسباب آن داروهای سست‌کننده و بی‌حس‌کننده است که باعث بطلان حس روده شده و لذا قوه دافعه از آن سلب می‌شود و در نتیجه مواد محتبسه در روده دفع نمی‌شوند.

بحث و نتیجه‌گیری: با بررسی متون طب نوین و طب سنتی به نظر می‌رسد ایلاوس طب سنتی تطابق کامل با ایلئوس بعد از جراحی نداشته و نیاز به نظریه‌پردازی در این زمینه وجود دارد. به نظر می‌رسد با توجه به شرایط حین جراحی، مانند بازشدن شکم و بی‌حسی موضعی یا بیهوشی عمومی که موجب سردی و بی‌حسی بدن می‌گردد، در طی جراحی سوء مزاج سرد امعا ایجاد می‌شود که تجمد روده‌ها یا تولید ریاح را به دنبال دارد. بنابراین استفاده از داروهایی که موجب تسخین دستگاه گوارش و تحلیل ریاح شود می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد.