مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

پیشینه تاریخی هر ملتی جزیی از هویت آن ملت است و آن میراث گرانبهایی است که پاسداشت، محافظت و نگهداری از آن لازمه پویایی آن ملت است. در حقیقت نگاه به دیروز و رجعت به خویشتن و شناخت عمیق آن در تثبیت زمان حال و استعلای آینده نقش بسزایی دارد.

سیر دانش پزشکی در ایران به زمان‌های بس طولانی باز می‌گردد؛ پزشکی در دوران هخامنشیان پیشرفت قابل توجهی نمود و به واسطه هوشمندی و توجه ویژه حاکمان در آن دوره به امر بهداشت و حفظ سلامتی یکی از دوره‌های درخشان در پزشکی ایران به شمار می‌آید.

تجربیات دانش پزشکی ایرانی از دوران هخامنشی به عصر تأسیس جندی شاپور در دوران ساسانی انتقال یافت. دانشگاه جندی شاپور، کانون فروزانی برای آموزش و تجربه در علوم و فنون پزشکی شد. در دوران تمدن اسلامی نیز این دانشگاه همچنان به فعالیت خود ادامه داد؛ اگرچه با حمایت و تشویق و یا اجبار برخی سردمداران حکومت اسلامی در دوران تمدن اسلامی بسیاری از پزشکان و اساتید دانشگاه جندی شاپور در بغداد پایتخت بزرگ اسلامی گرد آمدند و خدمات شایان توجهی انجام دادند. یکی از فعالیت‌های مهم علمی و فرهنگی این دانشمندان حضور مؤثر و نقش آفرین ایشان در حرکت بزرگ ترجمه و تألیف کتاب و رساله بود که اغلب به زبان عربی نگارش یافتند. این دوران ارزشمند به عصر طلایی در تاریخ، شهرت یافته است.

...

ابوبکر ربیع ‏‏بن احمد الاخوینی، یکی از پزشکان مشهور پارسی قرن چهارم هجری است. او از اهالی بخارا (شهری در جمهوری ازبکستان کنونی) و شاگرد ابوالقاسم طاهر‏بن محمد بن ابراهیم مقانعی رازی از شاگردان زکریای رازی بوده است. به علت موفقیت فراوان در درمان بیماران روان‌پزشکی (و به‌طور خاص مالیخولیایی)، در زمان حیاتش از او به عنوان «پزشک دیوانگان» یاد شده است. آثار او عبارتند از: «قرابادین»، «کتاب نبض»، «کتاب تشریح» و هم‏چنین «هدایه المتعلمین فی الطب». کتاب هدایه تنها اثر به‌جای مانده از این پزشک بزرگ ایرانی و اولین متن پزشکی نوشته شده به زبان فارسی است. از ابداعات او می‌توان به ساخت 10 ترکیب دارویی جدید و لوله‌گذاری دهان به مری (OG tube) برای اولین بار اشاره کرد. علاوه بر این، اخوینی برای اولین بار در تاریخ پزشکی دنیا از نمودار تب برای مشخص کردن نوع تب استفاده کرده است. او هم‎چنین درباره بسیاری از بیماری‌های عصبی و روانی در کتاب خود بحث کرده است. از این رو اخوینی را می‌توان یکی از پیشگامان علم پزشکی در ایران دانست.

تاریخ‌نگاری یکی از مهم‌ترین روش‌ها برای آگاهی از سابقه و سیر تطوّر بسیاری از دانش‌ها و دانشمندان مانند طب و اطبّا است. در این میان، کتاب عیون‎الأنباء فی طبقات‏الأطباء اثر ابن‏ابی‏اصیبعه نقطه عطفی در تاریخ‌نگاری طب و اطبّا در تمدّن اسلامی تأثیرگذار بوده است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی به چرایی و تبیین تأثیرگذاری این کتاب بر این نوع تاریخ‌نگاری می‌پردازد. نقش این کتاب به منزله میراث‎بان بسیاری از داده‌های تاریخ پزشکی و پزشکان پیش از تألیف آن و گردآورنده اطلاعات دوره نگارش آن و منتقل‌کننده بسیاری از اخبار این دوره به آثار بعد از خود قابل توجّه است. این تحقیق نشان می‌دهد که این نگاشته در تاریخ‌نگاری پزشکی و پزشکان تا حد زیادی بر تمدّن اسلامی از نظر ساختار، شکل، محتوا و روش تأثیر داشته و توانسته حلقه وصل مهمی بین سنّت پیشین و روال پسین خود باشد و همچنان بعد از گذشت سال‌ها مورد توجّه پژوهشگران و اهالی علم و فرهنگ قرار گیرد.

مطالعه تاریخی در حوزه‌های گوناگون پزشکی همواره موردتوجه مورّخان پزشکی در سراسر جهان بوده است. این در حالی است که از مطالعه تاریخی فراگیر در تاریخچه اخلاق پزشکی غفلت شده است. نظر به انجام مطالعات فراوان در خصوص ابداعات، روش‌های درمانی و دستاوردهای عملی پزشکان بزرگی مانند حکیم رازی و شیخ‌الرئیس، ضروری است اخلاق پزشکی آنان نیز بررسی شود. محمدبن زکریای رازی (251-313 ه.ق) فیلسوف، پزشک، داروساز و دانشمند نامدار ایرانی از نخستین پزشکانی است که علاوه بر نوآوری‌ها، تألیفات و خدمات برجسته در حوزه‌های متنوع پزشکی، اخلاق پزشکی را نیز از نظر دور نداشته است. رازی در آثار فراوان و رسالات خود در حوزه‌هایی مانند ارتباطات حرفه‌ای، فلسفه اخلاق پزشکی، اخلاق پزشکی در بیماران روانی، اخلاق و آزمایش روش‌های درمانی بر روی بیمار و مراقبت‌های پایان حیات و ... نکاتی قابل‌توجه دارد. این مقاله با کندوکاوی در آثار پزشکی حکیم رازی و با محور قرار دادن متن رساله بایسته‌های اخلاق پزشکی او به بررسی مقوله ارتباطات حرفه‌ای در پزشکی از نگاه او خواهد پرداخت.

پزشکان و دانشمندان ایرانی نقش برجسته‏ای در پیشرفت علم پزشکی داشته‌اند. شهر جندی‌شاپور از دیرباز، یکی از شهرهای مهم در عالم پزشکی شناخته می‌شد. تا قرن سوم هجری جندی‌شاپور یکی از مهم‌ترین مدارس پزشکی دنیا بود. از این به بعد، کم‏کم بغداد جای جندی‌شاپور را به‌مثابه مهم‌ترین مرکز پزشکی دنیا گرفت. در این انتقال، پزشکان ایرانی مانند یوحنابن ماسویه خوزی نقش بسیار برجسته‌ای داشته‌اند. متأسفانه باوجود نقش بارز یوحنا در آغاز نهضت ترجمه و آثار بسیار او در زمینه پزشکی، منابع تاریخی ناچیزی درباره زندگی و افکار پزشکی این دانشمند بزرگ موجود است. هدف از نگارش این مقاله شناساندن یکی از بزرگان جامعه پزشکی در قرن سوم هجری است که آثار ارزشمندش راه‏گشای بسیاری پرسش‌ها و ندانسته‌ها، به‌ویژه در زمینه چشم‌پزشکی و کالبدشناسی بود؛ به گونه‏ای که بعضی آثارش منبع درسی مهمی برای گرفتن مدرک دانشگاهی در حیطه پزشکی آن زمان بوده است.

دوره قاجار به‏ویژه دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه در تاریخ تحولات پزشکی ایران اهمیت زیادی دارد؛ زیرا در این دوره طب نوین کم‏کم جایگزین طب سنتی ایران می‌شود. در این مقاله شیوه معاینه و روش‌های معالجه بیماران در آن دوره رگ‏زدن، حجامت، زالو انداختن، جراحی، ورزش، تنقیه و داغ کردن از دیدگاه شماری از سیاحان بررسی شده که در اغلب موارد مورد تأیید آنها قرار گرفته است. این بررسی می‌تواند چشم‌اندازی از چگونگی طبابت در دوره قاجار ارائه دهد. روش تحقیق با توجه به تاریخی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است.

مقوله‌ طب و طبابت از دیرباز به دلیل ضرورت و نیاز مبرم جوامع بشری و زیست انسانی و در میان کوچک‌ترین واحدهای جمعیتی تا بزرگ‌ترین آنها، همواره دربردارنده کارنامه‏ای درخور بررسی و تأمّل بوده است. ولایت کرمان در دوره‌ قاجار با دربرداشتن گستره و قلمرو جغرافیایی وسیع و کثرت جمعیتی، یکی از ولایت‌های قابل مطالعه در عرصه‌های گوناگون، مانند عرصه و تاریخچه‌ سلامت و طبابت است. در مقاله‌ حاضر سعی بر آن بوده تا چگونگی و کارنامه‌ سلامت، دانش پزشکی و مباحث مرتبط و زیرمجموعه‌ آن در ولایت مورد اشاره به روش کتابخانه‌ای- اسنادی توصیف و تبیین شود. یافته‌ها دلالت بر آن دارند که بیماری‏ها فراوانی در این ولایت شایع بوده‏اند و برخی از آنها تلفات هولناکی به همراه داشته‏اند. پزشکان مبتنی بر منابع طبی رایج و موجود زمان، در جهت پیش‏گیری و مداوای بیماران تلاش می‌کردند. گرچه اقدام‌های آنان با گذر زمان رو به تحوّل و همراه با تکامل بود، درمجموع کارآمدی مطلوب و مؤثری نداشت. در اواخر دوره‌ مورد بحث با تأسیس و راه‌اندازی معدود بیمارستان‌ها و مراکز محلی و خارجی (انگلیسی ـ مسیحی) گامی روبه‌جلو در جهت مداوای بیماران برداشته شد.

اصطلاح صلب و ترائب و مفاهیم وابسته به آنها، در متون دینی و پزشکی بارها با معانی گوناگونی به کار گرفته شده‌اند. حکمای دوران اسلامی با استناد به آیات قرآن و منابع گذشته به نقش صلب و ترائب در فرآیند باروری اشاره کرده‌اند. آنها در تعریف و تشریح محدوده صلب و ترائب، نظرات گوناگونی داشته‏اند و منافع زیادی را برای آنها بیان کرده‌اند.

این مطالعه با بررسی کتاب‏های تفسیر قرآن و احادیث و منابع پزشکی ایران به تعریف و تشریح و ذکر منافع صلب و ترائب پرداخته و تا حد امکان به تطبیق آن با منابع آناتومی و فیزیولوژی و موارد کاربردی آن اشاره کرده است.

در مجموع به نظر می‌رسد اصطلاح صلب و ترائب مربوط به جنس خاصی از زن یا مرد نیست، بلکه در هر دو مشترک است و با مشارکت همدیگر به مثابه مسیری جهت تشکیل و تکمیل فرآیند باروری و تولیدمثل کاربرد دارد و شواهد موجود در منابع طبی کهن و امروزی، گواه این مطالب است. علاوه بر آن، منافع صلب در متون گذشته با علوم رایج اختلافاتی دارد؛ به‌طوری که صلب علاوه بر نقش کامل FUNCTIONAL SPINAL UNIT در گفتار مفسران و حکماء در بسیاری از موارد به منزله عامل انتقال نسل و وراثت و نقش مستقیم در قدرت باروری دارد که امروزه این عملکرد از طریق سلول‌های بنیادی در مغز استخوان، سیستم ایمنی و اتونوم تا حدودی قابل توجیه است.

در زمان‏های گذشته با اینکه امکانات میکروسکوپی وجود نداشت، تشریح جزئیات بدن انسان تا حدود زیادی به درستی ثبت شده است. هم‏چنین تجربه‏های پی‏در‏پی پزشکان در زمینه انتقال نسل و وراثت نشان می‌دهد که آنان تا حدودی به نقش نظام‏های بدن در فرآیند باروری آشنایی داشته‌اند. بنابراین با توجه به گسترش روزافزون مشکلات ناباروری و توسعه روش‌های درمانی مکمل در دنیا و اقبال جامعه دانشگاهی به این روش‌ها شایسته است یک ‎رشته مفاهیم اولیه در متون گذشته احیاء و درستی و یا نادرستی فرضیه‏های آنها دوباره بررسی و اثبات شود تا در آینده شاهد گسترش درمان‌های طبیعی با خطرات کمتری در این زمینه باشیم.

بحث طب اسلامی سابقه‌ای طولانی با این عنوان ندارد و تنها در چند دهه‌ اخیر می‌توان ردپایی از آن را در محافل علمی درون کشور پیدا کرد. رویکرد به طب اسلامی با مسئله‌ای اساسی مواجه است؛ نبود تعریفی دقیق و مورد توافق اکثریت صاحب‌نظران و هم‏چنین وجود اختلاف‌نظر زیاد در این زمینه، توسعه و نهادینه‌سازی طب اسلامی را دشوار کرده است. در این مقاله برای نخستین بار دیدگاه‌ها و نظرات گوناگون در خصوص طب اسلامی به‌صورت جامع طبقه‌بندی‌شده تا با تبیین دیدگاه‌های گوناگون، زمینه‌ پذیرش دیدگاهی توافقی و مشترک درباره طب اسلامی فراهم شود.

در این پژوهش که روش بررسی آن کتابخانه‌ای و مروری است، با بررسی آثار علمی منتشرشده به دست صاحب‌نظران و پژوهشگران، دیدگاه‌های گوناگون درباره طب اسلامی در یک تقسیم‌بندی کلی، به دو دسته موافق و مخالف تقسیم شد و دلایل طرفین، بررسی و نقد شد. در این بررسی معلوم شد که دیدگاه موافقان از قوت بیشتری برخوردار و قابل پیروی است. سپس دیدگاه موافقان در چهار گروه شامل دیدگاه تاریخی، دیدگاه روشی(طب سنّتی)، دیدگاه محدودگرا و دیدگاه مکتبی دسته‌بندی شد و با تأمل در سخن و استدلال صاحب‌نظران، دیدگاه مکتبی مورد تأیید قرار گرفت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد صاحبان دیدگاه مکتب طب اسلامی نیز علی رغم تفاهم بر سر تعریف کلی طب اسلامی، تفاوت‌های زیادی در نگرش خود نسبت به ماهیت طب اسلامی دارند و پرداختن موشکافانه به دیدگاه‌های فوق به علت کثرت مطالب، مجال دیگری می‌طلبد.