مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: مغولان مانند دیگر اقوام بشری، اصول و قواعدی در طب و سبک زندگی داشته‌اند که برگرفته از شرایط و محیط زندگی ایشان بوده است، اما یافتن آن قواعد مغولی کمی مشکل است، چراکه مغولان در طی تاریخ حیات خود پا به سرزمین‌های فراوانی گذاشته و در نتیجه همواره تحت تأثیر رسوم و قواعد سرزمینی جدید بوده‌اند که اصول مغولی را دستخوش تغییراتی می‌کرده است، در نتیجه می‌توان گفت که باورهای طبی آنان نیز تغییرات فراوان داشته و همواره شکلی جدید به خود گرفته است. این پژوهش درصدد آن است که به مطالعه کهن‌ترین باورهای طب سنتی و روش‌های درمانی مغولان بپردازد و رشد و توسعه دانش طبی سنتی آنان را بررسی نموده و وضعیت فعلی آن را در مغولستان بیان نماید.

مواد و روش‌ها: این پژوهش به روش مطالعه کتابخانه‌ای و منابع اینترنتی معتبر و جستجو در کتاب‌ها و منابع معتبر در رابطه با طب سنتی مغولی، صورت گرفته است.

یافته‌ها: در این تحقیق تأثیر عقاید مذهبی مغولان بر باورهای بهداشتی و درمانی آن‌ها بررسی شد و اصول و مبانی طب سنتی مغولی و چگونگی تحول در دانش طب سنتی آن‌ها بعد از ترکیب با دانش طبی ملل دیگر، بیان گشته و برخی از روش‌های درمانی آن‌ها ذکر گردید. همچین جایگاه فعلی این طب در سیستم آموزشی و درمانی مغولستان و همینطور در میان مردم این کشور، بیان گردید.

یافته‌ها: در این تحقیق تأثیر عقاید مذهبی مغولان بر باورهای بهداشتی و درمانی آن‌ها بررسی شد و اصول و مبانی طب سنتی مغولی و چگونگی تحول در دانش طب سنتی آن‌ها بعد از ترکیب با دانش طبی ملل دیگر، بیان گشته و برخی از روش‌های درمانی آن‌ها ذکر گردید. همچین جایگاه فعلی این طب در سیستم آموزشی و درمانی مغولستان و همینطور در میان مردم این کشور، بیان گردید.

نتیجه‌گیری: از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر طب سنتی مغول، باورهای دینی آنان بوده که بسیار با جادوگری آمیخته بوده است. باورهای طبی جادوگرانه و سنتی آنان به تدریج با رسوم طبی ملل دیگر همچون «تبت» و «هند» ترکیب گشته و نظریه‌ها و تکنیک‌های آن توسعه یافته است. طب سنتی در حال حاضر جایگاهی ارزشمند در میان مغولان داشته و مورد استفاده چشم‌گیری قرار می‌گیرد.

در آرم سازمان بهداشت جهانی و سلامت، غالباً از نماد یک مار استفاده شده ‌است. در این نماد، گویا ماران در حال پاسبانی از آن جام یا ریختن زهر شفابخش خود در اندرون آن هستند. فراگیری این اسطوره، موجب شده بود که چندصد سال مار را به عنوان جانوری که اکسیر شفادهی در خود دارد، یکی از منابع داروسازی بشمارند و داروسازان و پزشکان سنتی از آن بهره گیرند. تا قبل از اکتشافات تمدن‌های باستانی شرقی در طی چند سده گذشته، گمان می‌رفت نمادهای نقوش یافت‌شده در این مناطق، کهن‌ترین مأخذ نماد فعلی هستند و حتی حکایت یونانی را وام‌دار میانرودان می‌دانستند، پس از پرده‌برداری طبیعت از چهره تمدن جیرفت، با نقوشی رو به رو شدیم که مقدم بر نمونه‌های یونانی و میانرودانی بودند.

هدف این پژوهش، از یکسو شناسایی بنیاد نشانه به‌ کاررفته در نمایه سازمان‌های بهداشت جهانی و پزشکی و از سویی دیگر، شناخت خاستگاه صورت‌بندی و پیشینه اساطیری و باستانی صورت فلکی مار و مارافسای است. بررسی‌ها با روش توصیفی ـ تحلیلی حاصل از مطالعات کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد؛ این نماد نه‌تنها در یونان باستان، بلکه در میانرودان، در کتاب مقدس و ایران باستان، نمادی آشنا بوده و از آن در متون ادبی، علمی و آثار هنری استفاده می‌شده و با صورت فلکی مار و مارافسای هم ارتباط داشته است. با مطالعه نقوش به‌دست آمده از تمدن جیرفت و تطبیق آن‌ها با دیگر نقوش میانرودانی و یونانی و متون مربوطه، مشخص می‌گردد که نماد مورد نظر ریشه در این تمدن داشته و افسانه مرتبط با آنکه مار را با ستارگان پیوند داده است، برای جیرفتیان باستان آشنا بوده است و در اساطیر خود بدان اشاره می‌کرده‌اند.

زمینه و هدف: خانه محل باشش انسان است که از گذشته مورد اهمیت قرار گرفته و با گذر زمان از این اهمیت کاسته شده است. تدابیر طبی یکی از این موارد است که در خانه‌های سنتی ایران می‌توان مشاهده کرد.

مواد و روش‌ها: طب سنتی از علومی است که منابع مکتوب متعددی دارد. در این راستا کتاب قانون ابن سینا مورد توجه این پژوهش قرار گرفته و در ارتباط با انتخاب مسکن و شهر با استفاده از روش توصیفی از این منبع استخراج شده است. آنچه در طب یافته شد، با استفاده از علم جغرافیا در شهر اصفهان مورد تحلیل قرار گرفته است. با توجه به این‌که معماری سنتی ایران به صورت عینی است و منابع مکتوب چندانی یافت نمی‌شود، مطالعات موردی یاری بخش معماران خواهد بود. از این رو 5 خانه (قدسیه، حاج مصورالملکی، حاج رسولی‌ها، دکتر اعلم و لباف) انتخاب و در راستای مطالعات طبی در شهر اصفهان مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته‌ها: آنچه در این نوشتار یافت شد، از اهمیت طب در مکان‌یابی شهر، طراحی شهری و خانه در علوم گذشته است.

نتیجه‌گیری: با توجه به این‌که علوم سنتی کل‌نگر بوده است، این امر را می‌توان در معماری نیز مشاهده کرد، به گونه‌ای که در یکی از شاخه‌های مورد بررسی (طب در معماری)، شهر و خانه متناسب با شرایط جوی هر منطقه در یک راستا تدابیر لازم ارائه شده است تا بتوانند علاوه بر مسکون‌کردن آدمی سلامت جسمانی و روحانی وی را برقرار کند.

مهم‌ترین مراکز پزشکی بلاد شام که در آن‌ها به امر درمان و طباطت پرداخته می‌شد، بیمارستان‌ها بودند. این بیمارستان‌ها عمدتاً از قرن پنجم قمری به بعد، به طور وسیعی در بسیاری از شهرهای شام تأسیس شدند. این مراکز درمانی دارای ساختار سازمان‌دهی‌شده و منظمی بودند که با قوانینی دقیق اداره می‌شد و مشتمل بر بخش‌های مختلف بود که در هر یک از آن‌ها پزشکان و کارکنانی مخصوص آن بخش فعالیت می‌کردند. بخش مردان از بخش زنان جدا بود و هر یک خدمتکاران مرد و زن، مباشران و مشارفان خاص خود را داشت. وجود چنین ساختاری در بیمارستان‌های شام سبب شده بود که این منطقه در طول قرون ششم و هفتم قمری به عنوان مرکز بلاد اسلامی در باب طب مطرح گردد. در این پژوهش ساختار و کارکرد بیمارستان‌های منطقه شام و مهم‌ترین آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و بر اساس متون تاریخی است.

زمینه و هدف: شیخ‌الرییس ابوعلی سینا پزشک و فیلسوف نام دارایرانی، با وجود عمر نسبتاً کوتاه خود تأثیری شگرف بر تمام علوم در زمان خود و بعد از خود نهاد. به دلیل کمبود مطالعاتی جامع در زمینه دیدگاه‌های ابن سینا در عرصه بیماری‌های اعصاب و روان، بر آن شدیم تا مطالعه حاضر را انجام دهیم.

مواد و روش‌ها: ما جهت بررسی دیدگاه‌های ابن سینا در زمینه روان‌پزشکی به مرور جامع بانک‌های اطلاعاتی معتبر و کتب مختلف تاریخ پزشکی ایران پرداختیم. همچنین در تمام مجلد‌های کتاب قانون ابن سینا کنکاش و مطالعه صورت گرفت.

یافته‌ها: ابن سینا اولین پزشکی بوده است که مفهوم توهم و هذیان را بیان نموده است. وی همچنین به صورت مبسوطی بیماری عشق را شرح می‌دهد که در واقع اولین پزشکی است که به نشانه‌ها و علائم اختلال انطباقی اشاره می‌کند. وی همچنین به اختلال ملانکولی و مانیا اشاره می‌کند و مانیا را نوع عارضه‌دار و طول کشنده ملانکولی برمی‌شمارد. در زمینه طب روان تنی به ارتباط تنگاتنگ سیستم اعصاب مرکزی با دستگاه‌ هاظمه اشاره می‌کند. در زمینه شخصیت آدمی به مزاج‌ها چهارگانه منشأگرفته از طب یونانی شامل دموی، بلغمی، صفراوی، سودایی می‌پردازد و این مزاج‌ها را با دقت نظر تشریح می‌کند.

 نتیجه‌گیری: ابن سینا هم زمان به دو جنبه سلامت جسمی و روانی اهمیت می‌داد و معتقد بود این دو جنبه سلامتی با هم در تعامل نزدیکی هستند. وی در زمینه بیماری‌های روان‌پزشکی دیدگاهی جامع داشت و به جنبه های زیستی و اجتماعی بیمار توجه داشت.

زمینه و هدف: سدر گیاهی از خانواده عنابیان است كه چندین جنس دارد و در نقاط مختلف ایران و کشورهای خاورمیانه می‌روید. در متون پزشكی و دارویی كهن و نیز از نگاه دانشمندان ایران و اسلام سدر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. در روایات و احادیث و همچنین قرآن کریم به گیاه سدر و خواص درمانی آن اشاره شده است. در علم داروسازی، این گیاه و تركیبات موجود در اسانس آن شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته‌اند، در حال حاضر فرآورده‌های مختلفی از سدر به اشكال افشره و شامپو در بازار وجود دارد. این مطالعه با هدف بررسی خواص دارویی و زیستی اثبات‌شده این گیاه صورت گرفت.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه مروری، علاوه بر قرآن كریم، احادیث و كتاب‌های طب سنتی ایران، از پایگاه‌های اطلاعاتی قابل دسترس مانند Ovid، ISI، Magiran، IranMedex، Scopus، ISC، PubMed و Google Scholar استفاده شده است.

یافته‌ها: قسمت‌های مختلف سدر مانند پوست، عصاره و میوه حاوی ترکیبات دارویی مؤثر همانند آنتی‌اکسیدان‌ها و ترکیبات ضد میکروبی می‌باشند که اثر قابل توجهی در مقابله با انواع سرطان‌ها و بیماری‌های عفونی دارند.

نتیجه‌گیری: یافته‌های علمی جدید همسو با روایات اسلامی و طب سنتی خواص درمانی سدر را اثبات می‌کنند که مارا به تفکر هرچه بیشتر در آیات و روایات اسلامی وامی‌دارد. پیشنهاد می‌شود كه با انجام مطالعات بالینی بیشتر خواص سدر در مقالات علمی تأیید گردد.

زمینه و هدف: امروزه دارورسانی از راه بینی، به عنوان یک روش جایگزین برای تزریق و مصرف خوراکی دارو در نظر گرفته می‏شود. این روش در طب سنتی ایرانی، به عنوان یکی از مسیرهای مصرف دارو مورد توجه بوده است. هدف از این مطالعه، معرفی الگوهای دارورسانی از مسیر بینی از دیدگاه طب سنتی ایرانی در بیماری‏های سر و گردن در دوره تمدن اسلامی است.

مواد و روش‌ها: بخش‏های مرتبط با بیماری‏های سر و گردن از کتب مرجع طب سنتی ایرانی (قرن 3 تا 13 ق.) استخراج گردید. مطالب مرتبط با واژگان کلیدی مطالعه و مترادفات آن‌ها به صورت خط به خط مطالعه و فیش‏برداری شد. مستندات جمع‌آوری‌شده بر اساس بازه زمانی، روش مورد اشاره و نوع بیماری طبقه‌بندی شدند.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانتداری در ارجاع متون به رفرنس‌های مورد استفاده رعایت گردید.

یافته‌ها: اَشکال دارورسانی از راه بینی شامل جامدات به صورت پودرهای دمیدنی‌ درون بینی (نفوخ، عطوس)، پاشیدنی‏ها (ذرور) و خمیرها (شیاف و فتیله)، مایعات به صورت چکاندنی (سعوط) و استنشاقی (نشوق) و انواع گازی بخور، حمام بخار (انکباب)، بوییدنی (لخلخه، شموم، غوالی) طبقه‌بندی می‌شدند. سعوط بیشتر از سایر روش‏ها مورد استفاده بود و سردرد رایج‌ترین بیماری بود که این روش برای آن استفاده می‌شد.

نتیجه‌گیری: دارورسانی از راه بینی در طب سنتی ایرانی برای چندین نوع بیماری مورد استفاده قرار می‌گرفت. این روش با محاسنی مانند کاربرد آسان، غالباً بدون درد، مقرون به صرفه و سرعت جذب بالا و محدودیت‏هایی مانند احتمال آسیب مخاط بینی، محدودیت در انتقال دارو از راه بینی و عدم خروج دارو پس از استفاده، از پتانسیل بالایی برای تحقیقات آینده برخوردار است.

زمینه و هدف: اخلاق در جراحی جایگاه ویژه‌ای دارد. امنیت بیماران به عنوان اولویت اصلی در سیستم‌های ارائه‌دهنده خدمات سلامت مطابق با تعریف سازمان بهداشت جهانی، این جایگاه را برجسته می‌سازد. از این رو اولین قدم در یک خطای پزشکی، برگرداندن بیمار به فرآیند درمان و از دست‌نرفتن فرصت بهبودی وی می‌باشد. گزارش خطاهای پزشکی و پاسخگوبودن در برابر آن‌ها علاوه بر این‌که نشانه تعهد، مسؤولیت‌پذیری و قابل اعتمادبودن پزشک و سازمان‌های پزشکی است، موجب تأمین حقوق بیمار نیز می‌گردد. در مطالعه پیش رو، به تجزیه تحلیل جنبه‌های اخلاقی و حقوقی دانش و آگاهی اساتید، رزیدنت‌ها و دانشجویان در خطاهای پزشکی اتفاق‌افتاده در بخش جراحی پرداخته شده است.

مواد و روش‌ها: این تحقیق بر اساس روش مشاهده‌ای از نوع توصیفی و بر پایه گزارش موارد (Case series) و با استناد به اسناد و منابع معتبر کتابخانه‌ای است.

یافته‌ها: گزارش خطاهای پزشکی باعث بهبود و اصلاح عملکرد کادر درمان می‌گردد. طبق تجزیه و تحلیل صورت‌گرفته در پاسخ به 5 پرسش از جامعه آماری مورد بحث، همه اساتید، در مواردی خطای پزشکی را افشا می‌کردند که عارضه جدی و خاصی را برای بیمار در پی نداشته باشد، ولی در مواردی که عارضه ایجادشده جدی و قابل پیگیری است، بیش از دوسوم اساتید اعلام نموده‌اند که آن را اعلام نکرده یا تصمیم‌گیری در این خصوص برایشان سخت است.

نتیجه‌گیری: از حقوق یک بیمار، حق بر دانستن وی در افشای یک خطای پزشکی است و بنا بر اصل حفظ تمامیت جسمانی هرگونه مداخله و فرآیند درمانی باید با اجازه وی انجام پذیرد. پزشک به عنوان یک فرد متعهد، وظیفه دارد که اگر خطایی در طول درمان برای بیمار اتفاق افتاد، بیمار را از این قضیه آگاه سازد. افشای خطا، اطمینان بیمار به پزشک و نظام سلامت را افزایش داده، احتمال اقامه دعوی بر علیه بیمارستان یا پزشک را کاهش داده و موجب احترام به حقوق شهروندی بیمار می‌گردد.