مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

هر مکتب طبی با دیدگاه خاص خود به موضوع تندرستی و حفظ سلامتی می‌نگرد. لازمه‌ی شناخت صحیح هر مکتب آشنایی با اصول و مبانی و دیدگاه‌های خاص آن مکتب است.

مکتب پزشکی ایران وظیفه حکیم و طبیب را در گام نخست، حفظ سلامتی و تندرستی و بازگرداندن تندرستی بیمار پس از درمان را در گام بعدی لازم و ضروری می‌داند. به اعتقاد حکیمان و پزشکان طب سنتی ایران، شش اصل ضروری برای حفظ سلامتی و تندرستی با عنوان «سته ضروریه» وجود دارد که آن شش اصل در آموزه‌های طب سنتی ایران به طور کامل تبیین و مورد بحث قرار گرفته است. به اعتقاد آنان اگر هر فردی به رعایت این شش اصل بپردازد و آن را در زندگی خود به کار گیرد دچار بیماری نمی‌شود و سلامتی او حفظ می‌شود. «سته ضروریه» عبارتند از: «1- هوا 2- حرکت و سکون 3- خواب و بیداری 4- خوردنی ها و آشامیدنی ها 5- استفراغ و احتقان 6- اعراض نفسانی» ...

امروزه یکی از معضلات بهداشتی جهان، افزایش فشار خون است. از آنجایی که بر اساس مبانی طب سنّتی ایران، فرضیات فراوانی برای ایجاد پرفشاری خون می‌تواند مطرح شود، در این تحقیق، اسباب ایجاد پرفشاری خون به استناد این مبانی، مرور خواهند شد؛ اما به دلیل تنوع عوامل احتمالی ایجاد پرفشاری خون، هدف این مطالعه، بحث و بررسی در خصوص عامل اصلی تعیین‌کننده این بیماری از دیدگاه طب سنّتی ایران قرار گرفت.

در طب سنّتی ایران بسیاری از دستورهای حفظ سلامتی و روش‌های تشخیص و درمان بر اساس مزاج افراد تعیین می‏شود. مزاج هر فرد کیفیتی متشکل از بسیاری از خصوصیات جسمی و روحی او است و منابع طب سنّتی ایران خصوصیات مذکور را در قالب شاخص‌های تعیین مزاج معرفی و به تشریح نحوه استدلال آنها در تعیین مزاج پرداخته‌اند. مطالعه حاضر یک بررسی متون است که با هدف مقایسه دیدگاه‌های منابع مهم طب سنّتی ایران درباره شاخص‌های تعیین مزاج طراحی شده است. در این مطالعه چهار منبع شامل: القانون فی‏الطب، ذخیره خوارزمشاهی، کامل‌الصناعه الطبّیه و المنصوری فی‌الطب، انتخاب و شاخص‌های تعیین مزاج از نظر منابع مذکور استخراج و بررسی شدند. طبق نتایج استخراج‌شده، منابع مذکور در بسیاری از شاخص‌ها و نحوه استدلال آنها به مزاج اولیه اشتراک نظر داشتند و از بین آنها القانون فی‌الطب به‌صورت مدوّن و جامع‌تر به این شاخص‌ها پرداخته است. نبود تناقض بین شاخص‌های مطرح‌شده، توجه ویژه به طیف وسیع شاخص‌ها خصوصاً در حالت اعتدال، توجه به برآیند شاخص‌ها جهت تعیین مزاج، از موارد مشترک بین منابع مورد مطالعه بودند. عدم اشاره مستقیم به نحوه معاینه برخی شاخص‌ها، دوره سنی که مزاج پایه باید در آن تشخیص داده شود و اولویت شاخص‌ها جهت تعیین مزاج پایه از مواردی هستند که در بخش‌های مورد مطالعه منابع مذکور به‌طور شفاف بیان نشده‎اند و انجام مطالعات وسیع‌تر جهت بررسی آنها پیشنهاد می‏شود. هم‏چنین پیشنهاد می‏شود جهت کاربردی کردن مفهوم مزاج در نظام سلامت طب سنّتی ایران، مطالعات سازمان‌یافته اپیدمیولوژیک بابت اعتبارسنجی شاخص‌های تعیین مزاج طراحی و اجرا شود.

دکتر عبدالله احمدیه، یکی از چهره‌های برجسته پزشکی است که نقش بزرگی در احیای مکتب غنی طب سنّتی ایران در دوران معاصر داشته است. او با آنکه دانش‌آموخته‌ طب نوین بود، به طب سنّتی ایران نیز علاقه‌ بسیاری داشت و شیوه‌های تشخیصی درمانی طب سنّتی را کاملاً می‏شناخت. کتاب «راز درمان» حاوی یادداشت‌های گران‌بهای او است. این کتاب گزارشی از تجارب شخصی درباره بیمارانی است که تحت درمان او قرار داشتند. دکتر احمدیه در درمان بیماران، هم از مفردات و هم از مرکبات گیاهی استفاده می‌کرد. در این پژوهش تلاش شده است تا آرای دکتر احمدیه در زمینه اثرات درمانی خاکشیر همراه با کلیاتی از خواص خاکشیر در منابع طب سنّتی بررسی و با خواص دارویی این گیاه در طب رایج مقایسه شود.

نتیجه مطالعات جدید نشان‏دهنده افزایش روزافزون مراجعات بیماران به طب سنّتی در ایران است. هدف مطالعه حاضر بررسی ویژگی‌های بیماران دریافت‌کننده طب سنّتی و مقایسه آن با گروه کنترل دریافت‌کننده طب کلاسیک است. درمجموع، از 202 بیمار مراجعه‌کننده به طب سنّتی و کلاسیک، پرسشنامه‌ای حاوی اطلاعات دموگرافیک، انگیزه، مزایا و معایب طب دریافتی تکمیل شد. طبق نتایج به‌دست آمده میزان رضایت‌مندی بیماران از نحوه درمان‏ خود، بر اساس 5 طیف خیلی‏کم تا خیلی‏زیاد تنظیم شد. نتایج نشان دادند که رضایت بیماران به‌صورت زیاد یا خیلی‏زیاد به ترتیب در گروه طب سنّتی 65/7 درصد و در طب رایج 31 درصد بود. میانگین طول مدت بیماری در بیماران طب سنّتی 61/5 ماه و در طب رایج 22/3 ماه بود. این اختلاف، معنی‌دار بود. بیشترین انگیزه مراجعه بیماران به درمان مورد نظرشان، اعتقاد به اثربخشی آن روش بوده است که البته تفاوت معنی‌داری بین دو گروه از این لحاظ وجود نداشت. به ترتیب 19/6 درصد بیماران طب سنّتی و 67 درصد بیماران طب رایج، به زیاد بودن هزینه درمانشان باور داشتند. در این بررسی 66 درصد بیماران طب رایج، عوارض جانبی در روش مورد استفاده‌شان را زیاد می‏دانستند؛ درحالی‌که هیچ‌یک از بیماران مراجعه‌کننده به طب سنّتی چنین نظری نداشتند. از نظر ترکیب جنسی به ترتیب 26/5 درصد و 31 درصد مراجعه‌کنندگان به طب سنّتی و رایج، مرد بودند. از نظر وضعیت تحصیلی 41/2 درصد بیماران طب سنّتی و 36 درصد طب رایج دیپلمه بودند. بر اساس آزمون T مستقل این دو متغیر و هم‏چنین وضعیت شغلی و اقتصادی، در دو گروه تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد (P value>0/005). با توجه به گرایش جدید به طب سنّتی و نگاه مثبت جامعه به آن، این پدیده نیازمند مدیریت و جهت‌گیری صحیح علمی برای بهره‌مندی از منافع آن و از طرفی جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی است.

یکی از بیماری‏های شایع امروزی که هنوز در طب کلاسیک درمان اساسی برای انواع آن شناخته نشده، زخم‏های روده‏ای و بیماری‏های التهابی روده است. از آنجایی که مکتاب‏های طب ایرانی راهکارهای متفاوت و مؤثری در درمان بیماری‌ها دارد، در این مطالعه مروری، به بررسی علل ایجاد، روش‏های تشخیصی و درمان این بیماری‏ در این مکتاب‏های پرداختیم. به این منظور، کتاب‏های طبی معتبر و در دسترس بررسی شدند. زخم‏های روده‏ای تحت عنوان سحج و قرحه امعا شناخته شده و موارد گوناگونی مانند ریزش اخلاط غیر طبیعی(صفرا، بلغم و سودا)، عبور مدفوع خشک، خوردن داروهای مسهل و خوردن مواد سمی از علل آن هستند. برای درمان، باید جلوی تولید و ریزش اخلاط غیر طبیعی را گرفت و با استفاده از داروهای گیاهی لعاب‏دار به بهبود زخم‏ها کمک کرد. برای درمان روده‏های فوقانی از داروهای خوراکی و روده‏های تحتانی از داروها به شکل حقنه (enema) استفاده می‏شود.‌ با توجه به کارآیی صدها ساله طب ایرانی در درمان بیماری‏های گوناگون به نظر می‏رسد با تحقیقات بیشتر بتوان به پیش‏گیری و درمان بیماری‏هایی مانند زخم روده‏ها کمک قابل توجهی کرد.

از شایع‌ترین اختلالات قاعدگی در دنیا و هم‎چنین ایران، آمنوره و اولیگومنوره است. در مکتب طب سنّتی ایران قطع قاعدگی، تأخیر قاعدگی و هم‎چنین کاهش میزان خونریزی قاعدگی، «احتباس طمث» نامیده می‌شود.

بر طبق آموزه‌های این مکتب‏ احتباس طمث می‌تواند عوارض فراوانی بر ارگان‌هایی مانند مغز، سیستم تنفسی، رحم و سایر اندام‏ها بر جا بگذارد. مهمترین عوارض رحمی احتباس طمث شامل ناباروری، اختناق رحم، ورم رحم، میلان رحم هستند. در این مقاله بیماری‌های رحمی ایجاد شده به دنبال احتباس طمث و مکانیسم ایجاد این عوارض مطالعه می‌شود.

بررسی عوارض گسترده احتباس طمث و آثار سوء آن‌ها بر بدن و رحم، اهمیت درمان این اختلال را بیش از پیش نشان می‏دهد و لزوم برقراری خون قاعدگی به‌طور طبیعی را یادآور می‌شود.

از آنجا که بهره‌گیری از دانش بومی هر کشوری می‌تواند راهکارهای ساده و در دسترس برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها فراهم کند، در این مطالعه دیدگاه طب سنتی ایران در مورد مراقبت‌های دوران بارداری و نحوه برخورد با مشکلات رایج دوران بارداری مورد بررسی قرار گرفته است.

در این مطالعه کیفی، بخش‌های مرتبط با موضوع تدبیر حوامل (مراقبت‌های زنان باردار) از کتب قانون، طب اکبری، اکسیر اعظم و چند کتاب طب سنتی دیگر مطالعه شد. مراقبت‌های دوران بارداری و دستورات حفظ سلامت و راهکارهای درمانی در مشکلات شایع دوران بارداری گردآوری و بعد از آنالیز محتوا ارایه گردید.

مراقبت‌های بارداری در طب سنتی تحت عنوان تدبیر حوامل و در دو دسته کلی الف- تدابیر کلی حفظ سلامتی و ب- تدابیر لازم در مشکلات شایع دوران بارداری توضیح داده شده است. در هر دسته مراقبت‌های ساده و درمان‌هایی با استفاده از مواد گیاهی در دسترس ذکر شده است. در بخش تدابیر کلی، مراقبت‌هایی جهت حفظ سلامت در خانم‌های باردار نظیر پرهیز از غم و خشم و ترس، پرهیز از غذاهای نفاخ، تلخ و تند، استحمام و ورزش معتدل بیان شده است. مشکلاتی از قبیل تهوع و استفراغ، پیکا، یبوست و دیس پپسی با استفاده از گیاهانی از قبیل میوه به، انار، مصطکی، ترنجبین، روغن بادام شیرین، و غیره قابل کنترل است.

تدابیر ساده برای حفظ سلامت در خانم‌های باردار، به راحتی قابل استفاده بوده و در مورد تدابیر دارویی در موارد بیماری و عوارض بارداری توصیه‌های طب سنتی ایران در صورتی که ایمنی آن‌ها در بارداری با مطالعات علمی به اثبات برسد، قابل کاربرد می‌باشد.

روند فزاینده‌ای در استفاده از طب مکمل در میان جوامع گوناگون به وجود آمده است. از این میان، حجامت یکی از شیوه‌های طب مکمل است که در فرهنگ‌های گوناگون آسیایی مانند چین و ایران رواج بسیاری دارد. در منابع طب سنّتی  ایران پنج شیوه برای خارج کردن خون از بدن ذکر شده است. از این میان، حجامت بیش از سایر روش‌ها استفاده می‏شود. باوجود اقبال عمومی بسیار زیاد به حجامت در جامعه‌ ما، متأسفانه اطلاعات درباره عوارض و احتیاطات این شیوه‌ درمانی در میان مردم و حتی دانشگاهیان بسیار محدود است. حجامت دو گونه است: حجامت با شرط، که در این نوع همراه با گذاشتن لیوان حجامت تیغ‎زدن نیز صورت می‌گیرد. در نوع دوم که حجامت بدون شرط است، تنها از لیوان حجامت یا بادکش استفاده می‌کنند و خون گرفته نمی‌شود.

در حجامت همراه با شرط یا تیغ‎زدن بسته به تشخیص درمانگر و وضعیت بیمار میزان متناسبی خون گرفته می‌شود. در طب سنّتی ایران حجامت برای دو گروه توصیه شده است: گروه اول افراد سالمی هستند که در معرض خطر غلبه‌ خون در بدن هستند. دوم، بیمارانی که به علت تجمع ماده‌ فاسد در یکی از اعضای خود نیاز به خارج کردن خون فاسد از بدن دارند تا طبیعت بتواند بر بیماری غلبه کند. سن زیر دو سال و بالای 60 سال برای انجام حجامت مناسب نیست. افرادی که ضعیف و لاغرند و کم‌خونی دارند، نباید تحت حجامت با شرط قرار گیرند. شرایط عمومی انجام این شیوه‌ درمانی بر اساس وضعیت جسمی و روحی بیمار، سن، عادات و شرایط محیطی تعیین می‏شود. شرایط اختصاصی نیز بر اساس نوع بیماری مشخص می‏شود و بر اساس نشانه‌های بیماری محل خاصی برای حجامت در نظر گرفته می‌شود.