مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

کشور چین در دنیای باستان به سبب حجم انبوه کالاهای تولیدی و محصولاتش، نیاز به وجود صادرات به غرب را اجتناب‌ناپذیر می‌دید و در این بین مهم‌ترین سرزمینی که در غرب چین واقع شده و از لحاظ سیاسی و علمی و همچنین از جنبه محصولات کشاورزی و تنوع محصولات از سطح بالایی برخوردار بود، کشور ایران بود. بنابراین دو کشور منافع خویش را در پیوند با یکدیگر می‌دانستند. بر این اساس پرسش مطرح این خواهد بود که روابط بین ایران و چین در عهد باستان از چه اهمیتی برخوردار بوده، چگونه میسر می‌گردید و چه عواملی در رونق این روابط و به ویژه تبادلات علوم پزشکی بین ایران و چین دخیل بود؟ همچنین این روابط چه نقشی در وضعیت علوم پزشکی و دارویی ایرانیان و چینیان ایفا نمود؟ در پاسخ این پرسش‌ها، با رجوع به منابع و گزارش‌های تاریخی و با در پیش‌گرفتن روشی توصیفی ـ تحلیلی متوجه می‌گردیم که راه‌های ارتباطی زیادی چین را به ممالک غربی وصل می‌کرد که مهم‌ترین آن‌ها از قلمرو ایرانیان می‌گذشت و ایران به عنوان پل ارتباطی در دریافت کالاهای شرقی و نیز ارسال محصولات بازرگانی ممالک غربی و محصولات ایرانی به شرق و به ویژه چین که در انتهای جاده مهم ابریشم قرار داشت، به ایفای نقشی مؤثر می‌پرداخت و مهم آنکه از کالاهای اساسی و پرطرفدار که از این راه‌های ارتباطی گذر می‌نمود، نباتات و گیاهانی بودند که کاربردی غذایی و دارویی داشته و از چنان درجه اعتبار و کثرتی برخوردار بودند که نام برخی از راه‌های مهم به نام این مواد دارویی و بهداشتی خوانده می‌شد. همچنین یکی از عوامل توجه ایرانیان به علوم دیگر ملل و به ‌ویژه دستاوردهای طبی چینیان، باور به یک ایدئولوژی بود که در دوران ساسانیان شکل گرفت و طبق آن، چنین پنداشته می‌شد که علوم ملل مختلف از کتب مقدس ایرانیان «اوستا» برگرفته شده است و این تفکر، تسامح و اشتیاق ایرانیان در اخذ و اقتباس از علوم چینیان را موجب گردید.

مقدمه: در میان شعبه‌های متعدد طب دوره اسلامی، دانش جراحی کم‌تر مورد بررسی دقیق و همه‌جانبه قرار گرفته است. اهمیت این پژوهش، کوشش جهت ارائه تصویری روشن‌تر از دستاوردهای مهم و تأثیرگذار، در حیطه این علم، در دوره اسلامی بوده است. به این منظور، باید چارچوب ثابت و کلی این دانش، از آغاز تألیف کتب مستقل در طب دوره اسلامی، قرن سوم تا آغاز طب نوین، قرن دوازدهم هجری قمری ترسیم می‌شد، لذا این چارچوب، در دو بُعد اصول و تکنیک‌های ثابت جراحان، به طور مستقل بررسی شده است.

روش: روش تحقیق کیفی از نوع تحلیل محتوای متون اصلی دانش جراحی دوره اسلامی است. بر این اساس، آثار این دوره زمانی، از شناخته‌شده و تأثیرگذارترین کتب، همچون «الحاوی فی الطب» رازی، «قانون» ابن سینا، «التصریف» زهراوی تا کتب گمنام‌تری، همچون «فصول ‌الاعراض» قادری بررسی محتوایی شده‌اند، در عین حال از لحاظ زمانی نیز، نقطه آغاز تحقیق کتاب «فردوس الحکمه» و نقطه پایان تحقیق نیز، کتاب «خزائن الملوک» شمس‌الدین احمد بوده است و دیدگاه‌های این افراد در زمینه جراحی ورم‌ها، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در نهایت با روش استقرایی سعی شده است که اصول و تکنیک‌های ثابت در این حوزه مشخص شود.

یافته‌ها: یافته‌ها حاکی است که برخی اصول و تکنیک‌های ثابت در این مقطع زمانی از شرق تا غرب جهان اسلام مورد پذیرش و متداول بوده است. اصل اول، تشخیص صحیح انواع اورام، بر اساس معیار مکان و محتوای ورم بوده است. تعیین محل دقیق جراحی، رعایت اصول احتیاطی، روش‌های جلوگیری از خونریزی و بخیه‌زدن از اصول دیگر جراحی اورام بوده است. تکنیک‌های جراحی اورام نیز شامل: سه روش کلی شکافتن، قطع‌کردن و داغ‌کردن بوده است. شکافتن شامل تکنیک‌های شکاف عمودی (از بالا به پایین)، شکاف عرضی، شکاف بدون کَشط‌کردن، شکافتن با تکنیک داغ‌زدن، تکنیک هلالی و تکنیک چلیپایی بوده است. قطع‌کردن نیز به روش سَلخ‌کردن و تکنیک قطع‌کردن لوزه‌ها و ورم‌های حلق بوده است. در مواردی محدود نیز، برای درمان، از داغ‌کردن استفاده شده است. آشنایی تخصصی با انواع ابزارهای جراحی مورد نیاز، یکی از اصلی‌ترین اصول هر جراحی در طب دوره اسلامی است. ابزارهای تخصصی این نوع جراحی شامل داغه، انواع قلاب‌ها، نیشترها، قیچی، میل آزمایش و انبر است.

نتیجه‌گیری: بخش عمده اصول و تکنیک‌های درمانی در حوزه جراحی اورام، در متون شاخص طبی قرن 3 تا 6 هجری قمری ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سیزدهم که طب نوین وارد جهان اسلام شده، تقریباً بخش عمده منابع تکرار نظریات منابع پیشین بدون بررسی انتقادی و ارائه هر گونه نوآوری است و اساساً تلاشی نیز برای جلوبردن مرزهای این دانش انجام نشده است که شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعی همچون «قانون» ابن سیناست. شاید علت اصلی را باید اولاً در ضعف همه‌جانبه تمدن اسلامی و متعاقبش، افول نظام آموزش طب متکی بر مشاهده تجربی دانست و از طرف دیگر کمبودهای تکنولوژیکی و فنی مانع رشد بعد میکروسکوپیک این دانش و به تبع آن ساخت ابزارهای جدید و مناسب‌ترین شده است.

مستندات و منابع تاریخ پزشکی دوره قاجار نشان می‎دهند که پزشکی و طبابت در ایران دوره قاجار به ویژه نیمه اول آن، در مقایسه با سده‎های پیش از آن، پیشرفتی حاصل نکرد. در این دوره، همه بیماری‎ها و دواها را بر دو قسم حارّ و بارد (سرد و گرم) تقسیم می‎کردند و بر این اساس، بیماران را مداوا می‎کردند. در نتیجه برای کسانی که خواهان تحصیل در علم پزشکی مدرن بودند، خارج‌شدن از ایران و تحصیل در فرنگ، امری ضروری بود. سعیدخان کردستانی از جمله این افراد است که در مدت نه سال، به واسطه ارتباط با میسیونرهای مسیحی با طبابت و علم پزشکی روز، آشنایی مقدماتی پیدا کرد، پس از آن در سه دوره زمانی متفاوت، برای تحصیل و تکمیل دانش پزشکی خود به انگلیس سفر کرد و زیر نظر پزشکان انگلیسی، دوره‎های تخصصی کالبدشکافی، فیزیولوژی، نوع‎شناسی، میکروب‎شناسی، تروپیکال، دارو‎سازی و چشم‌پزشکی را گذراند و نام خود را به عنوان یکی از پزشکان متخصص و بااخلاق در تاریخ پزشکی ایران ثبت کرد. در این مقالم برآنیم تا با روش توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ایی و دست‌نویس‌های سعیدخان، به بررسی زندگی پزشکی سعیدخان، دوره‎های تخصصی پزشکی و خدمات و آثار و نظرات وی در این زمینه بپردازیم.

نیاز انسان به حفظ سلامتی و درمان بیماری‌های از دیرباز یكی از مسائل مهم برای بشر به ‌شمار می‌رفته است. در این میان دانشمندان هر سرزمینی در تلاش بوده‌اند كه در حد امكان این نیازها را پاسخ گویند و به رفع آلام بشری كمك نمایند كه این تكاپوها در میان متون فارسی زبان هم در طول تاریخ قابل توجه است؛ ‌یكی از این متون ارزشمند در زمینه دانش طب با تأكید بر عضو چشم به همت محمد یمانی جرجانی معروف به زرین‌دست به تحریر درآمده است كه شاید بتوان آن را در نوع خود اثری ممتاز دانست. در این تحقیق كه شیوه آن كتابخانه‌ای و به صورت توصیفی ـ تحلیلی با تأكید بر محتوای این كتاب و شناسایی منابع و مآخذ آن انجام پذیرفته، نگارنده سعی داشته سرچشمه‌ها و پیشینه علمی این نگاشته را شناسایی و در حد امكان توضیح دهد و از این طریق در این بخش نقش این متن را در گزارش محتوایی آثار و دستاوردهای مرتبط با موضوع خود را روشن‌تر سازد. این بررسی نشان می‌دهد كه این دانشمند در پدیدآوردن اثرش از بیش از منبع و مأخذ شفاهی و كتبی، شنیداری و دیداری،‌ تجربی و نظری بهره برده است و نوع این منابع و مآخذ و چگونگی بهره‌گیری محمد جرجانی از آن‌ها و باب‌بندی و چینش مطالب در این كتاب، امتیازات ویژه‌ای را برای كتاب نورالعیون در زبان فارسی به ارمغان آورده است.

با توجه به این‌که مهم‌ترین عامل حفظ سلامت روان پیشگیری است، این مقاله با هدف بررسی دیدگاه‌های تاریخی در حوزه سلامت روان، رویکرد درمانی ابوزید بلخی اندیشمند قرن سوم و چهارم هجری را مورد بررسی قرار می‌دهد.

روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی با استفاده از شیوه اسنادی بوده و جامعه این پژوهش علاوه بر منبع اصلی (کتاب مصالح الابدان و الانفس)، منابع مرتبط با دیدگاه ابوزید بلخی و دیگر منابع تاریخ پزشکی است. نتایج پژوهش، بیانگر این است که بلخی ضرورت توجه هم زمان به پیشگیری را در حوزه جسم و روان مورد تأکید قرار داده و آن را مقدم بر درمان می‌داند. از نظر بلخی در پیشگیری در حوزه سلامت روان، سلامت جسم و محیط زیست و پیشگیری و توجه به معنویت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین از منظر این اندیشمند، خودشناسی با تجهیز اندیشه و تفکر در پیشگیری از عارضه‌های نفسانی و تقویت سلامت روان نقش مؤثری داشته و انسان را در جهت مقابله با عارضه‌های نفسانی تقویت می‌کند.

اطلاع از آینده و حوادث زندگی انسان، به ویژه امور مربوط به پزشکی همچون تعیین زمان مناسب برای مصرف ادویه و بازیابی سلامت، یکی از دغدغه‌های مهم بشر در ادوار گذشته بوده است، که ظاهرا امکان این پیش‌گویی‌ با شکل‌گیری دانش احکام نجوم یا تنجیم میسر گردید.

اهمیت این دانش به حدی بود که این‌گونه احکام در بسیاری از متون از جمله کتب نجومی و طبی برای مخاطبین خاص و تقویم‌های سنتی برای مخاطبین عام، در قرون متمادی درج می‌شد تا این‌که با ورود دانش جدید اروپایی به ایران عهد قاجار، نگارش احکام نجوم در متون تخصصی طب و هیأت، کم‌رنگ اما در تقویم‌های نجومی همچنان ادامه یافت.

مسأله اصلی این پژوهش، بررسی تعامل تنجیم با پزشکی، بر اساس فعالیت‌های عبدالغفار نجم‌الدوله و برخی از خاندان وی می‌باشد. بدین منظور تلاش شده اطلاعات مربوط به این پژوهش از طریق بررسی کتابخانه‌ای، گردآوری و فیش‌برداری شود، سپس به کمک تحلیل مواد خام، داده‌های مورد نیاز به دست آمد و در نهایت با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی تدوین متن حاضر صورت پذیرفت.

بدین ترتیب این جستار با بررسی منابع تاریخی به این نتیجه می‌رسد که به رغم آشنایی خاندان حاجی نجم‌الدوله با علوم جدید، به دلیل تقاضای غالب اقشار جامعه (از دربار و برخی دولت‌مردان تا طبقات فرو‌دست)، نگارش احکام نجومی مرتبط با پزشکی، در تقویم‌های چند‌ نسل متوالی از این خانواده تداوم یافت.

موسیقی که طبق اعتقاد حکما، علم تألیف الحان و ادوار و نغمات و هنر بیان احساسات و عواطف و سبب انبساط و انقلاب روح بوده است، در پزشکی و درمان جایگاه ویژه‌ای داشته است. موسیقی‌درمانی در پزشکی ایران نیز از جایگاه والایی برخوردار بوده و بسیاری از پزشکان به موسیقی علمی و عملی آشنایی داشته و از ویژگی درمانی موسیقی آگاه بوده و در آثار خود پیرامون آن بحث کرده‌ و از آن به عنوان ابزاری جهت نگاهداشت تندرستی و یا درمان بسیاری از بیماری‌های روحی و جسمی سود برده‌اند. هدف پژوهش حاضر، بررسی مختصری از کاربرد موسیقی‌درمانی در ایران باستان و بخشی از دوران تمدن اسلامی با تکیه بر آرای برخی پزشکان موسیقیدان تا قرن نهم هجری قمری است.

ابن بطلان را می‌توان در زمره پزشکان بزرگ و معتبر قرن پنجم هجری به بعد دانست که آثار و تجربیات پزشکی وی، به عنوان مأخذی مستند و قابل قبول در ادوار تاریخ طب مطرح بوده است. وی در حکمت و طب، بسیار توانا و در درمان بیماری‌ها بسیار مهارت داشته است. محدوده زمانی زندگی وی در قرن پنجم هجری و وفات وی در اواسط نیمه دوم همین قرن بوده است. کتب و آثار او در تاریخ طب مخصوصاً در شرق قلمرو اسلامی بسیار مؤثر بوده است.

قریب 13 کتاب، رساله و مقاله از وی در کتب تاریخی بیان شده است. در میان آثار طبی ابن بطلان، کتاب «تقویم‌الصحه» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش قصد داریم، شخصیت علمی و طبی، نوآوری‌ها و کتاب «تقویم‌الصحه» ابن بطلان را معرفی نماییم.

ابن بطلان در طب، به صورت ترکیبی از شیوه‌های درمانی اطبای قبل از خود و تجربیات به‌روز خود استفاده می‌کرده است. او در حدود نهصد سال قبل مسائلی را در طب و درمان بیماری‌ها در کتاب «تقویم‌الصحه» بیان نموده که امروزه هم از مشکلات علم پزشکی بوده و از طرف مجامع پزشکی مورد توصیه و تأکید می‌باشد.

پژوهش در خصوص زندگی‌نامه و شیوه‌های درمانی و توصیه‌های بهداشتی ـ پزشکی این حکیم و سایر حکمای طب سنتی می‌تواند در شناسایی این دانشمندان بزرگ، به جهان پزشکی و پژوهشگران تاریخ پزشکی مفید واقع شود. همچنین پژوهش و بررسی روش‌های درمانی مورد استفاده آن‌ها در تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف راهگشا خواهد بود.