اصول و تکنیکهای جراحی اورام در طب دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا دوازدهم هجری)
مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی,
دوره 7 شماره 22 (1394),
29 بهمن 2017
,
صفحه 133-168
https://doi.org/10.22037/mhj.v7i22.16021
چکیده
مقدمه: در میان شعبههای متعدد طب دوره اسلامی، دانش جراحی کمتر مورد بررسی دقیق و همهجانبه قرار گرفته است. اهمیت این پژوهش، کوشش جهت ارائه تصویری روشنتر از دستاوردهای مهم و تأثیرگذار، در حیطه این علم، در دوره اسلامی بوده است. به این منظور، باید چارچوب ثابت و کلی این دانش، از آغاز تألیف کتب مستقل در طب دوره اسلامی، قرن سوم تا آغاز طب نوین، قرن دوازدهم هجری قمری ترسیم میشد، لذا این چارچوب، در دو بُعد اصول و تکنیکهای ثابت جراحان، به طور مستقل بررسی شده است.
روش: روش تحقیق کیفی از نوع تحلیل محتوای متون اصلی دانش جراحی دوره اسلامی است. بر این اساس، آثار این دوره زمانی، از شناختهشده و تأثیرگذارترین کتب، همچون «الحاوی فی الطب» رازی، «قانون» ابن سینا، «التصریف» زهراوی تا کتب گمنامتری، همچون «فصول الاعراض» قادری بررسی محتوایی شدهاند، در عین حال از لحاظ زمانی نیز، نقطه آغاز تحقیق کتاب «فردوس الحکمه» و نقطه پایان تحقیق نیز، کتاب «خزائن الملوک» شمسالدین احمد بوده است و دیدگاههای این افراد در زمینه جراحی ورمها، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در نهایت با روش استقرایی سعی شده است که اصول و تکنیکهای ثابت در این حوزه مشخص شود.
یافتهها: یافتهها حاکی است که برخی اصول و تکنیکهای ثابت در این مقطع زمانی از شرق تا غرب جهان اسلام مورد پذیرش و متداول بوده است. اصل اول، تشخیص صحیح انواع اورام، بر اساس معیار مکان و محتوای ورم بوده است. تعیین محل دقیق جراحی، رعایت اصول احتیاطی، روشهای جلوگیری از خونریزی و بخیهزدن از اصول دیگر جراحی اورام بوده است. تکنیکهای جراحی اورام نیز شامل: سه روش کلی شکافتن، قطعکردن و داغکردن بوده است. شکافتن شامل تکنیکهای شکاف عمودی (از بالا به پایین)، شکاف عرضی، شکاف بدون کَشطکردن، شکافتن با تکنیک داغزدن، تکنیک هلالی و تکنیک چلیپایی بوده است. قطعکردن نیز به روش سَلخکردن و تکنیک قطعکردن لوزهها و ورمهای حلق بوده است. در مواردی محدود نیز، برای درمان، از داغکردن استفاده شده است. آشنایی تخصصی با انواع ابزارهای جراحی مورد نیاز، یکی از اصلیترین اصول هر جراحی در طب دوره اسلامی است. ابزارهای تخصصی این نوع جراحی شامل داغه، انواع قلابها، نیشترها، قیچی، میل آزمایش و انبر است.
نتیجهگیری: بخش عمده اصول و تکنیکهای درمانی در حوزه جراحی اورام، در متون شاخص طبی قرن 3 تا 6 هجری قمری ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سیزدهم که طب نوین وارد جهان اسلام شده، تقریباً بخش عمده منابع تکرار نظریات منابع پیشین بدون بررسی انتقادی و ارائه هر گونه نوآوری است و اساساً تلاشی نیز برای جلوبردن مرزهای این دانش انجام نشده است که شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعی همچون «قانون» ابن سیناست. شاید علت اصلی را باید اولاً در ضعف همهجانبه تمدن اسلامی و متعاقبش، افول نظام آموزش طب متکی بر مشاهده تجربی دانست و از طرف دیگر کمبودهای تکنولوژیکی و فنی مانع رشد بعد میکروسکوپیک این دانش و به تبع آن ساخت ابزارهای جدید و مناسبترین شده است.
- ورم؛ جراحی؛ اصول؛ تکنیک؛ دوره اسلامی؛ ابزار جراحی
ارجاع به مقاله
مراجع
منابع فارسی:
ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1389 ش.). قانون. مترجم عبدالرحمن شرفکندی، تهران: سروش، هشت جلدی، جلد اول: ص 176؛ جلد سوم: ص 345؛ جلد ششم: صص 382-334.
ابن محمود، محمد بن محمدعبدالله. (1383 ش.). تحفه خانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 609.
ابوعلی. (1388 ش.). خواص الأشیاء. مترجم محمد بن زکریا رازی، مصحح یوسف بیگباباپور و کاوه عباسی، قم: مجمع ذخایر اسلامی، ص 124.
احمد، شمسالدین. (1387 ش.). خزائن الملوک. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، دو جلدی، جلد اول: صص 334-274؛ جلد دوم: ص 155.
اخوینی، ربیع بن احمد. (1371 ش.). هدایة المتعلمین فی الطب. مصحح جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد، صص 613-305.
ازدی، عبدالله بن محمد. (1387 ش.). الماء. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، سه جلدی، جلد دوم، ص 808.
آقسرایی، جمالالدین. (1387 ش.). شرح أقسرائی. مصحص محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، سه جلدی، جلد دوم، ص 312.
بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین. (بیتا.). خلاصة التجارب. محققان محمدرضا شمس اردکانی، عبدالعلی محققزاده، پویا فریدی، زهره ابوالحسنزاده، تهران: دانشگاه علوم پزشکی، صص 331-309.
بینا. (1389 ش.). رسالة فی علاج الاطفال. مصحح حسینعلی حاجی، قم: نور وحی، ص 178.
تهانوی، محمدعلی. (1996 م.). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. مترجم جورج زیناتی، مصحح علی دحروج و عبدالله الخالدی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، دو جلدی، جلد اول، ص 263.
ثابت بن قره. (1387 ش.). کتاب جالینوس إلی غلوقن (المقالة الأولی و الثانیة). مجموعه هشت کتاب طبی (مجموعة ثمانیة کتب طبیة)، مترجم حنین بن اسحاق، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران ـ مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، کتاب اول، صص 181.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1345 ش.). الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص 360.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1355 ش.). ذخیرة خوارزمشاهی. چاپ عکسی از نسخهای خطی، تهران: چاپ علیاکبر سعیدی سیرجانی، ده جلدی، جلد دوم: صص 412-51؛ جلد سوم: صص 109-17.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1369 ش.). خُفی علائی (خُف علائی یا الخفیة العلائیة). محقق علیاکبر ولایتی و محمود نجمآبادی، تهران: اطلاعات، ص 238.
چغمینی، محمود بن محمد. (1389 ش.). قانونچه فی الطب. مترجم اسماعیل ناظم، تهران: نشر آبژ، ص 359.
دهخدا، علیاکبر. (1377 ش.). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ روزنه، ص 2124.
رازی، محمد بن زکریا. (1387 ش.). المنصوری فی الطب. مترجم محمدابراهیم ذاکر، مصحح حازم بکری صدیقی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران، صص 409-315.
رازی، محمد بن زکریا. (1388 ش.). المدخل إلی صناعة الطب (إیساغوجی). تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 117.
شاه ارزانی، ميرمحمداكبر بن محمد. (1387 ش.). طب أکبری. قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، دو جلدی، جلد اول: صص 435-40؛ جلد دوم: ص 1309.
شاه ارزانی، ميرمحمداكبر بن محمد. (1380 ش.). میزان الطب. محقق هادی نصیری، قم: مؤسسه فرهنگی سماء، صص 209-74.
شاه ارزانی، ميرمحمداكبر بن محمد. (بیتا). مفرح القلوب (شرح قانونچه). مصحح علیرضا رحیمی ثابت، لاهور: مطبعة إسلامیة، صص 429-428.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین بن محمدهادی. (1385 ش.). خلاصة الحکمة. قم: اسماعیلیان، سه جلدی، جلد دوم: صص 428-31؛ جلد سوم: ص 162.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین بن محمدهادی. (بیتا.). قرابادین کبیر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران ـ مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ص 1204.
قادری، سیدابوالقاسم قدرتالله. (1387 ش.). فصول الأعراض (شرح کتاب حدود الأمراض حکیم ارزانی). تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، صص 194-36.
قمری بخاری، حسن بن نوح. (1387 ش.). التنویر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 62.
کرمانی، نفیس بن عوض. (1387 ش.). شرح الأسباب و العلامات. قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، دو جلدی، جلد اول: صص 504-435؛ جلد دوم: ص 462.
ناظم جهان. محمد اعظم. (1387 ش.). اکسیر اعظم. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران ـ مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، چهار جلدی، جلد دوم: صص 112-31؛ جلد چهارم: صص 612-601.
نفیسی، میرزاعلیاکبر. (1378 ش.). فرهنگ نفیسی. تهران: خیام، ص 756.
منابع عربی:
ابن ازرق، ابراهیم بن عبدالرحمن. (1427 ق.). تسهیل المنافع فی الطب و الحکمة. مسقط عاصمة الثقافة العربیة، دو جلدی، جلد اول، ص 236.
ابن ربن طبری، علی بن سهل. (1423 ق.). فردوس الحکمة فی الطب. مصحح عبدالکریم سامی جندی، بیروت: دارالکتب العلمیة، ص 232.
ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1426 ق.). القانون فی الطب. بیروت: دارالإحیای التراث العربی، چهار جلدی، جلد دوم: صص 472-422؛ جلد چهارم: صص 210-208.
ابن قف، امینالدولة بن یعقوب. (1356 ق.). العمدة فی الجراحة. حیدرآباد: فی مجلس دائرةالمعارف العثمانیة الکائنة، دو جلدی، جلد اول: صص 199-149؛ جلد دوم: صص 205-21.
ابن هاشم، راشد بن عمیر. (1405 ق.). فاکهة ابن السبیل. عمان: وزارة التراث القومی و الثقافة، دو جلدی، جلد اول: صص 241-189؛ جلد دوم: صص 205-24.
ابن هبةالله، سعید. (1419 ق.). المغنی فی الطب. بیروت: دار النفائس، صص 222-96.
ابن هبل بغدادی، علی بن احمد. (1362 ق.). المختارات فی الطب. حیدرآباد: دائرةالمعارف العثمانیة، چهار جلدی، جلد سوم: صص 190-155؛ جلد چهارم: صص 2020-218.
ابننفیس، أبوالحسن علاءالدین علی بن ابی الحرم القَرَشی الدمشقی. (1423 ق.). الصیدلیة المجربة (الموجز فی الطب). مصحح محسن عقیل، بیروت: دارالمحجة البیضاء، ص 245.
انطاکی، داود بن عمرو. (1415 ق.). بغیة المحتاج فی المجرب من العلاج. بیروت: دارالفکر، ص 109.
انطاکی، داود بن عمرو. (1420 ق.). النزهة المبهجة فی تشحیذ الأذهان و تعدیل الأمزجة. محقق، منتفكي الرفاعي، أحمد عبد الله عدنان. قم: مؤسسه البلاغ، ص 339.
انطاکی، داود بن عمرو. (بیتا.). تذکرة أولی الألباب ـ الجامع للعجب العجاب. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، صص 393-177.
اهوازی، علی بن عباس. (1294 ق.). کامل الصناعة الطبیة. قاهره: بولاق، چهار جلدی، جلد اول: صص 377-112؛ جلد دوم: صص 404-275؛ جلد سوم: ص 476؛ جلد چهارم: صص 276-233.
بیطار، ابوبکر بن بدر. (1413 ق.). کامل الصناعتین. مصحح عبدالرحمن ابریق، حلب: منشورات جامعة حلب معهد التراث العلمی العربی، دو جلدی، جلد دوم، ص 121.
ثابت بن قره. (1419 ق.). الذخیرة فی علم الطب (معالجة الأمراض بالأعشاب). محقق احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیة، ص 98.
حنین بن اسحاق. (1978 م.). المسائل فی الطب للمتعلمین. قاهره: دارالجامعات المصریة، صص 460-32.
رازی، محمد بن زکریا. (1412 ق.). تقاسیم العلل (کتاب التقسیم و التشجیر). مصحح صبحی محمود حمامی، حلب: منشورات جامعة حلب معهد التراث العلمی العربی، صص 584-154.
رازی، محمد بن زکریا. (1422 ق.). الحاوی فی الطب. محقق هیثم خلیفة طعیمی. بیروت: دار الإحیای التراث العربی، بیست و سه جلدی، جلد اول: صص 514-393؛ جلد سوم: ص 354؛ جلد چهارم: صص 111-110.
زهراوی، خلف بن عباس. (1422 ق.). الجراحة. المقالة الثلاثون من التصریف لمن عجز عن التألیف، محقق عبدالعزیز ناصر الناص و علی بن سلیمان التویجری. ریاض: مطابع الفرزدق التجاریة، صص 350-109.
شطشاط، علی بن حسین. (1999 م.). تاریخ الجراحة فی الطب العربی. بنغازی: جامعه قازیونس، صص 294-221.
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد. (1419 ق.). مختصر تذکرة الإمام السویدی فی الطب. مصحح احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیة، ص 91.
قلانسی سمرقندی، محمد بن بهرام. (1403 ق.). أقرباذین القلانسی. مصحح محمد زهیر البابا، حلب: معهد التراث العلمی العربی، صص 252-54.
کشکری، یعقوب. (1405 ق.). کناش فی الطب. فرانکفورت: چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، شماره 3716، صص 418-48.
- چکیده مشاهده شده: 1246 بار
- PDF دانلود شده: 1122 بار