مجله تاریخ پزشکی

هر ملتی که بخواهد از حال به سوی آینده حرکت کند، از آن جهت كه حركت او از معلوم به سوی مجهول است، ضرورت دارد که ابتدا روابط بین گذشته و حال را مورد بررسی قرار دهد. روشن است که کسب اطلاعات جدید بدون ریشه‌های تاریخی آن در گذشته، سست و بی‌اساس و از هم گسیخته خواهد بود؛ به بیان دیگر لازمه انجام هر تحقیقی، بررسی و مطالعه پیشینه آن تحقیق می‌باشد.

يكي از علومي كه ایرانیان در پایه‌گذاری آن در جهان پيشگام بوده‌اند و در بسط و توسعه آن نقش برجسته‌ای در طول تاریخ داشته‌اند، دانش پزشکی است. پیشینه پزشکی در ایران به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد و دانشگاه جندی‌شاپور مصداق بارز این حرکت سترگ علمي است؛ به گونه‌اي که این دانشگاه طی سال‌های متمادی الگوی تمام عیار بسیاری از بیمارستان‌ها و دانشکده‌های پزشکی دنيا بوده است. دانشگاه جندی‌شاپور در روند توسعه دانش پزشکی و نیز تاریخ طب ایران و جهان اسلام و حتی سرزمین‌های اروپایی نقشی مهم داشته است.

....

دیابت شیرین (Diabetes Mellitus) یک اختلال متابولیک شایع است که ویژگی بارز آن افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) است. نشانه‌های کلاسیک دیابت شیرین شامل پُرادراری (پلی اوری)، پُرنوشی (پلی دیپسی) و کاهش وزن (Weight loss) است. با توجه به این‌که در متون طب سنّتی ایران از این بیماری به نام «ذیابیطس» نام برده شده است که علایمی شبیه به نشانه‌های کلاسیک دیابت دارد مطالعه‌ای درباره‌ی این بیماری در طب کلاسیک و طب سنّتی ایران انجام شد. در این تحقیق که یک بررسی در متون است، ده کتاب اصلی و معتبر طب سنّتی ایران بررسی شد. ابتدا مشخصات بیماری ذیابیطس از جمله تعاریف، علل، انواع، علامات، راه‌های پیش‌گیری و درمان از این کتب استخراج گردید و سپس جهت به‌دست آوردن مطالب علمی مربوط به طب کلاسیک، کتب اصلی طب داخلی بررسی شد و اطلاعات مربوط به مقالات علمی با بررسی برخی از مجلات طب سنّتی ایران و جست‌‌وجو از طریق «Google Scholar, Iran medex SID, Pub med» به‌دست آمد. طبق بررسی انجام شده در کتب طب سنّتی ایران از نشانه‌های اصلی بیماری ذیابیطس، تشنگی و نوشیدن زیاد مایعات، دفع زیاد بول، هزال و نحافت بدن (لاغری و کاهش وزن) را می‌توان نام برد و دو علت اصلی برای ایجاد این بیماری ذکر شده است که شامل سوء مزاج گرم مفرط کلیه‌ها (شایع‌ترین علت) و سوء مزاج سرد کلیه‌ها یا جمیع بدن (نادرترین علت) می‌باشد. در طب سنّتی ایران برای پیش‌گیری و کنترل بیماری بر رعایت تدابیر اصول شش‌گانه ضروری حیات (ستّه‌ی ضروریه) تأکید فراوانی شده و در درمان این بیماری راهکارهای مختلفی (بر حسب علل سوء مزاجی گرم یا سرد) توصیه شده است که با توجه به بررسی متون کتب طب کلاسیک و مقالات علمی روز، این راه‌کارهای پیش‌گیری و درمانی تا حد زیادی مورد تأیید است.

به‌طور کلی یافته‌های به‌دست آمده، نشان دهنده این مطلب است که نه تنها بیماری دیابت و بیماری ذیابیطس از نظر علامت و نشانه‌های بیماری به هم شباهت دارند بلکه بسیاری از راه‌کارهای پیش‌گیری و درمانی توصیه شده در طب کلاسیک و طب سنّتی ایران، برای کنترل این بیماری مشابه است و علاوه بر آن با توجه به وجود نظریه‌ی مزاج در طب سنّتی ایران، برای کنترل این بیماری درمان‌های متفاوتی در مزاج‌های مختلف، توصیه شده است و مانند طب کلاسیک (بدون درنظر گرفتن مزاج)، درمان یکسان برای همه‌ی افراد انجام نمی‌گیرد.

اختلال اشتها و عدم تعادل انرژی سبب تغییر وزن و عوارض متعددی مانند چاقی یا سوء تغذیه می‌گردد. علي‌رغم تحقیقات گسترده در مورد اشتها و عوامل تغییردهنده آن هنوز هم در بسیاری از موارد، درمان اختلالات اشتها با مشکلات زیادی همراه است. در این مقاله براساس کتاب «قانون بوعلی سینا»، «الحاوی رازی» و سایر کتاب‌های معتبر طب سنتی ایران اشتها و اختلالات آن، رابطه اشتها با اخلاط اربعه و عوامل و داروهای مؤثر بر اشتها بررسی و تبیین شده است. این مطالعه نشان داد که هر یک از اخلاط طبیعی تأثیر خاصی بر اشتها دارند و هر تغییری در کمیت و کیفیت اخلاط می‌تواند موجب تغییر در اشتها گردد. علاوه بر این، تغییر مزاج اعضایی مثل مغز، قلب و به ویژه معده و کبد نقش عمده‌ای در تغییر اشتها دارد که با اصلاح مزاج آن­ها می‌توان به میزان زیادی اختلالات اشتها را کنترل کرد. بیماری‌های زمینه‌ای زیادی نیز می‌توانند موجب تغییر اشتها گردند. در بررسی داروها مشخص شد که مفردات فراوانی بر اشتها اثر دارند و می‌توانند در کنترل آن به‌کار گرفته شوند. با توجه به دیدگاه طب سنتی ایران در مورد اشتها و داروهای مؤثر بر آن، پس از مطالعه و واکاوی بیشتر شاید بتوان راه‌کار جدیدی در درمان اختلالات اشتها ارائه داد.

حاملگی بدون برنامه یک مشکل جهانی است. در کل جهان در حدود 210 میلیون حاملگی در سال اتفاق می‌افتد که تخمین زده می‌شود 38% آن‌ها بدون برنامه‌اند و 22% از این حاملگی‌های بدون برنامه به سقط جنین ختم می‌شود. حاملگی بدون برنامه، استرس روانی زیادی به زنان و خانواده‌هایشان و جوامع در کل دنیا تحمیل می‌کند و با خطرات زیادی برای مادر و جنین همراه است همچنین هزینه‌های بسیاری برای سرویس‌های بهداشتی اجتماعی ایجاد می‌کند. با وجود گستردگی وسایل و روش‌های تنظیم خانواده در جهان، هنوز هم در کل جهان حدود 217 میلیون نیاز برآورده نشده به روش‌های پیش‌گیری از بارداری وجود دارد و زوج‌های بسیاری تمایل دارند از تولد فرزند بعدی خود جلوگیری کنند یا آن را به تعویق اندازند، ولی به وسایل جلوگیری دسترسی ندارند و یا به دلایل و موانع فرهنگی، اجتماعی و یا ترس از عوارض، از وسایل پیش‌گیری از بارداری استفاده نمی‌کنند. بنابراین تحقیق و بررسی و یافتن روش‌های جدیدتر پیش‌گیری از بارداری یک نیاز همیشگی و دایمی است. انتظار می‌رود روش‌های جدیدتر با فرهنگ، سلیقه و شرایط جسمی و طبّی و موقعیت زندگی زوج سازگارتر باشند.

این مطالعه، یک مطالعه مروری توصیفی بر مبحث روش‌های پیش‌گیری از بارداری تعدادی ازکتب طب سنتی ایرانی است. با مطالعه این کتب مبحث منع باروری در طب سنتی در 9 بخش قابل تقسیم‌بندی است:

1. تدابیر منع باروری برای مردان (روش‌های موضعی) 2. تدابیر منع باروری برای زنان (روش‌های موضعی و روش‌های سیستمیک) 3. روش‌های فوریتی            4. داروهای عقیمی دایمی 5. داروهایی که برای مدت‌زمان مشخصی عقیمی می‌آورند 6. بخورات ضد بارداری 7. داروهایی که در زمان قاعدگی مصرف می‌شوند 8. حالات روحی و جسمی و نحوه انجام نزدیکی 9. توصیه‌های غذایی قبل از نزدیکی با هدف کاهش قدرت باروری

با بررسی متون طبّ سنتّی مشخّص می‌شود داروها و مواد مختلفی با شیوه‌های بسیار متنوّعی جهت پیش‌گیری از بارداری نسخه می‌شده است و بسیاری از این داروها ارزان و در دسترس بوده‌اند. از طرفی روش‌های تنظیم خانواده امروزی، هنوز نتوانسته‌اند همه خانواده‌های متقاضی را تحت پوشش قرار دهند و تا رسیدن به روش‌های جدیدتر، آسان‌تر، در دسترس‌تر و کم‌عارضه‌تر تحقیقات زیادی لازم است. می‌توان با بازنگری بر متون و تحقیق و کارآزمایی‌های بالینی بر خواص داروهای طبّ سنّتی، به سرنخ‌های تازه‌ای برای ساخت روش‌های جدیدتر پیش‌گیری از بارداری یا ارتقای روش‌های فعلی دست یافت و با ایجاد بارداری‌های برنامه‌ریزی شده، نسل بشری را سالم‌تر، شاداب‌تر و کارآمدتر کرد.

«یبوست» یکی از شایع‌ترین عوارض سبک جدید زندگی است. استفاده از تجارب سنتی، احتمال کشف مواد مؤثر دارویی را افزایش می‌دهد و باعث کاهش هزینه ساخت داروها می‌شود. بسیاری از داروهای کنونی منشأ گیاهی دارند.

هم اکنون درمان مؤثر وکم ضرری برای یبوست وجود ندارد. مفردات دارویی بسیاری در کتب طب سنتی ایرانی برای درمان یبوست وجود دارند که در این مطالعه معرفی می شوند. این تحقیق، یک مطالعه کتابخانه‌ای و براساس بررسی متون است. در این مطالعه مفردات دارویی مؤثر در درمان یبوست، در شش کتاب مرجع داروشناسی طب سنتی (الأبنیه عن حقایق الأدویه، قانون في الطب، جامع ابن بیطار ، تذکره داوود انطاکی، تحفه حکیم مؤمن و مخزن الأدویه) جستجو شد. این کار در 10 مرحله (یافتن کلیدواژه‌ها، جستجو در منابع، تهیه لیست واحد، یافتن مترادفات، دسته‌بندی، بازبینی، خروج مفردات از ترکیبات، جمع‌بندی و نمره‌دهی و مرتب‌سازی برحسب نمره کسب شده) انجام و 134 مفرده دارویی (تک دارو) مطرح در درمان یبوست یافت شد. به ترتیب نمره کسب شده، در بالای جدول برای 4 مفرده مهم در درمان یبوست (آلو، انجیر، خیارشنبر، کدو) بیشترین نمره (11) به دست آمد.120 مفرده از منشأ گیاهی و بقیه از منشأ حیوانی یا معدنی هستند. لیست مفردات دارویی حاصل شده در این مطالعه می تواند مبنای انجام مطالعات بالینی برای ساخت داروهای جدید مؤثر در درمان یبوست قرار گیرد.

«زکام» و «نزله» از جمله بیماری‌هایی است که در طب سنتی ایران مورد بحث قرار گرفته و به آن توجه ویژه‌ای شده است. ماده نزله از دماغ (مغز) به سمت پایین ریزش می‌کند و با ورود به اعضای مختلف بدن یا احتباس در دماغ می‌تواند سبب مشکلات متعددی در فرد مبتلا شود؛ در نتیجه در برخی منابع از نزله به عنوان «ام الامراض» یاد شده است. (1)

در این مقاله، برای آشنایی هرچه بیشتر با موضوع، تعدادی ازمنابع معتبر طب سنتی ایران بررسی شده است؛ نظرات حکیمان و طبیبان ارجمند روزگاران پیشین جمع‌آوری و مروری اجمالی بر برخی مفاهیم طب کلاسیک منطبق بر مبحث زکام و نزله در طب سنتی ایران صورت گرفته است.

زکام و نزله در طب سنتی طیف وسیعی از مفاهیم را شامل می شود و نمی توان برای آن یک معادل دقیق در طب کلاسیک درنظر گرفت. به نظر می­رسد مواردی چون سرماخوردگی (Common Cold)، رینیت‌ها (Rhinitis)، سینوزیت‌ها(Sinusitis) ، ترشحات پشت حلقی (Post Nasal Drip) و عوارضشان ارتباطی تنگاتنگ با زکام و نزله دارند.

امید است با تحقیقات مشترک پزشکان طب سنتی با پزشکان طب کلاسیک، ابعاد مختلف این بیماری بیش از پیش روشن شود و راه های درمانی مناسب‌تر و مؤثرتری برای کمک به بیماران ارائه گردد.

طب اسلامی داراي آموزه ها و دستورات خاصي است كه تدبر و عمل به هریک از آن‌ها مي‌تواند زمينه‌هاي پیشرفت و ترقی مسلمانان را فراهم نماید. يكي از اين آموزه ها، در ارتباط با مسایل مختلف بهداشتی است. «درخت مسواک» یا «اراك»  با نام علمي «Salvadora persica L.» از خانواده «Salvadoraceae» یکی از گیاهانی است که در زمینه بهداشت دهان و دندان در متون اسلامی بر روی آن تأکید شده است. آموزه‌هاي طب اسلامي در مورد درخت مسواک یکی از علل مهم استفاده گسترده از اين گياه در بين كشورهاي اسلامي است.

در اين مقاله که از نوع کتابخانه‌ای بوده است و به شیوه مروری با بهره‌گیری از منابع قرآن کریم، منابع حدیث، کتب طب سنتی و برخی رفرانس‌های جدید انجام گردیده است مستندات مربوط به آثار درخت اراك ارائه شده است. در بخشی از مقاله، به برخي از تفاسير قرآن و روايات در قالب آموزه هاي طب اسلامي اشاره شده است. قرآن با ذكر واژه «خمط» به درخت اراك اشاره نموده است که تفاسير مختلفي براي آن ذكر شده است. در روايات، شفا از برخي بيماري‌ها و افزايش رزق و روزي برای چوب مسواک بيان گردیده است. در بخشی دیگر، به بررسي اهميت درخت مسواک در منابع طب و داروسازي سنتي و تجارب دانشمندان گذشته در مورد آن پرداخته شده است. در بخش آخر به برخي از يافته‌هاي جديد دانشمندان درباره خواص دارويي گیاه مسواک و مواد مؤثر اصلی آن پرداخته شده است كه درجلوگيري از پوسيدگي دندان‌ها مؤثرند. در طي مطالعاتي که در افراد استفاده كننده از چوب مسواك انجام شده است ثابت گردیده که نياز این بیماران به درمان‌های ضد پلاك و التهابات اطراف لثه‌اي با مصرف این گیاه، كاهش می‌یابد.

با توجه به این دستورات ارزشمند كه قاعدتاً عمل به آن‌ها باعث سلامت فرد و جامعه اسلامي خواهد شد و با عنایت به این که درخت اراك شامل خواص آنتي اكسيدانت، ضد میکروب، سايتوتوكسيك، سايندگي و قابض بودن است، توصيه مي‌شود كه مراکز تحقیقاتی با به‌کارگیری تکنولوژی های روز، به مصرف پیوسته از اين گياه با توجه به صرفه هاي اقتصادي ـ اجتماعي آن تشويق شوند.

«تریاک» یکی از مفردات دارویی است که مصرف آن به عنوان ماده دارویی سابقه دیرینه دارد. در طب سنتی ایران به این مفرده گیاهی پرداخته شده است و ضمن بیان اثرات دارویی آن به عوارض و مصرف غیرمنطقی آن که به اعتیاد منجر می‌شود نیز اشاره شده است. احتمالاً از حدود قرن دهم هجری قمری اعتیاد به تریاک در ایران یکی از معضلات اجتماعی شده است و از همان زمان حکمای طب سنتی ایران روش‌های مختلفی برای ترک آن معرفی کرده‌اند. در این مطالعه ابتدا به بررسی تاریخچه تریاک و اعتیاد به آن در کتب طبی کهن ایران از جمله «الحاوی»، «قانون» و کتب دانشمندان قبل و بعد آن‌ها پرداخته شد و سپس راهکارهای درمانی اعتیاد به تریاک از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران بررسی شد. نتایج بررسی‌های به عمل آمده حاکی از دقت نظر حکما درباره‌ی اثرات دارویی، عوارض جانبی و علایم محرومیت ترک اعتیاد به تریاک است و راهکارهای مدبّرانه‌ی آن‌ها در خصوص ترک اعتیاد به تریاک می‌تواند کمک شایانی به رفع این معضل اجتماعی بنماید.

«آمنوره» به قطع كامل قاعدگي بيش از شش ماه در زنانی که قاعدگی نامرتب دارند و نبود قاعدگی در سه سیکل متوالی در زنانی که قاعدگی مرتب دارند گفته می‌شود و «اوليگومنوره» زمانی رخ می‌دهد که فواصل بين سيكل‌هاي قاعدگي بيش از 36 روز طول بكشد يا در كل تعداد سيكل‌ها 5ـ7 سیکل در يك سال باشد. «احتباس طمث یا حبس حیض» در طب سنتی ایران معادل آمنوره و اولیگومنوره است. هدف این مقاله، مرور علل آناتومیک آمنوره از دیدگاه طب سنتی به‌ویژه «ابوعلی سینا» و مقایسه آن با طب نوین است.

این تحقیق یک تحقیق از نوع بررسی متون است و حاصل کار بر روی کتاب قانون بوعلی و دیگر کتب مرجع در طب سنتی است. از طرفی مطالب مربوط در کتب زنان طب نوین هم جمع‌بندی، بررسی و مقایسه شدند.

یافته‌ها: علل آناتومیک و ساختاری آمنوره از دید بوعلی و دیگر حکما شامل« رتق، ترمیم زخم‌های رحم، زگیل رحمی، بواسیر رحم، بیرون زدگی رحم، میلان مفرط رحم و کوتاهی گردن رحم می‌باشد. این علل با علل آناتومیک آمنوره در طب نوین هم مقایسه شدند که شامل: دیواره عرضی واژن، پرده بکارت فاقد سوراخ، هیپوپلازی یا آژنزی واژن یا سرویکس یا رحم یا تخمدان، سندرم آشرمن، تنگی سرویکس است.

نتیجه: اکثر علل آناتومیک آمنوره در طب سنتی به نحوی مورد تأیید علم روز است بلکه برخی علل هم در طب سنتی وجود دارد که در طب نوین یافت نشد و امروزه نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه می‌باشد.

اهداف: علت‌شناسي (اتيولوژي)، مكانيسم ايجاد (پاتوژنز)، پيش‌آگهي (پروگنوز) و نحوه برخورد با بيماري هموروئید در طب سنتي ايران که در اين مقاله به آن پرداخته خواهد شد تا حد زيادي با طب رايج متفاوت است. اگر چه براي برخي موارد هموروئید، جراحي پيشنهاد شده است اما درمان‌های دارويي مطرح شده براي آن در طب سنتي ايران فراوان‌تر است. اين مطالعه به توسعه نگرش ما در خصوص برخي جنبه‌هاي بيماري هموروئید کمک کرده و ما را در يافتن درمان‌های دارويي گياهي و طبيعي ياري خواهد نمود.

مواد و روش‌ها: مهم ترین منابع طب سنتي ايران در گستره‌ی يک هزار سال از قرن 3 تا 13 هجری قمری شناسايي و مورد مطالعه قرار گرفت. نقطه نظرات حکما و پزشکان شهير از کتب مذکور استخراج و دسته‌بندي شد. در تبيين واژه‌هاي طب سنتي و تفسير آن‌ها از واژه‌نامه‌هاي پزشکي، مشاوره با استادان و مقايسه تطبيقي بهره‌گيري شد.

نتايج: از منظر طب سنتي ايران پاتوژنز بيماري هموروئید، غالباً ماهيتي اخلاطي (بیوشیمیایی) دارد. براي درمان بيماري هموروئید 10 استراتژي پيشنهاد شده است که اكثر آن‌ها دارويي هستند. بسياري از اين استراتژي‌هايي دارويي را مي‌توان مورد ارزيابي و کارآزمايي باليني قرار داد و از اين رهگذر به درمان‌هاي جديد دارويي دست يافت.

بدن انسان از اخلاط اربعه به وجود آمده است و صحت بدن با اعتدال اخلاط در کیفیت و کمیت محقق می‌شود. اگر یک یا همه اخلاط در کمیت زیاد باشند موجب امتلا و بیماری‌های خاص خلط مربوط می‌گردند و چنانچه بعضی از اخلاط از آنچه که مورد نیاز است کمتر باشند موجب بیماری و چه بسا مرگ می‌شوند. کمبود یک خلط می‌تواند به‌صورت کاذب موجب بروز علایم افزایش خلط مقابل گردد و در صورتی که این اختلال تشخیص داده نشده و به‌عنوان غلبه خلط تحت درمان قرار گیرد نه تنها بهبودی حاصل نمی‌گردد بلکه ممکن است عوارض نامطلوبی را نیز به‌دنبال داشته باشد.

در کتاب‌های طب سنتی ایران کمبود اخلاط در فصل مستقلی مورد بحث واقع نشده است و حکما به صورت پراکنده به این مطلب اشاره کرده‌اند. به همین سبب با جستجو در متون اصلی طب سنتی دیدگاه حکما بررسی و تبیین گردید.