مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: دستاورد پزشکان مسلمان در اخلاق پزشکی حاصل توجه ویژه‌ای است که آنان به مسائل اخلاقی در حرفه خویش داشته‌اند. این نگرش در پرتو آموزه‌های اسلامی به ثمر نشسته و در تاریخ پزشکی اسلامی جایگاهی ویژه یافته است. میراث ارزشمند آنان امروز می‌تواند در سامان‌دهی رویکرد نوین مسلمانان به مسائل اخلاق پزشکی مؤثر باشد.

مواد و روش‌ها: این پژوهش کوشیده است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، کتاب «ادب‌الطبیب» اثر معروف «اسحق بن علی الرهاوی» پزشک نامی قرن سوم قمری و کتاب «خلاصه‌‌الحکمه» اثر «حکیم میرمحمدحسین عقیلی خراسانی» دانشمند برجسته قرن دوازدهم قمری را مورد بررسی قرار داده، رهنمودها و دستورالعمل‌های اخلاقی آنان را در حیطه خدمات بهداشتی و درمانی به‌ دست آورده، دسته‌بندی کند، سپس با تتبع و تحلیل یافته‌ها، اصول اخلاق پزشکی مورد نظر آنان را استنتاج نماید.

یافته‌ها: پژوهش حاضر نشان می‌دهد مبنای توصیه‌ها و دستورالعمل‌های اخلاقی در آثار رهاوی و عقیلی خراسانی در تعامل پزشک و بیمار در چارچوبی مشابه ناظر به هفت اصل اخلاقی: توکل به خدا، سودرسانی، عدم آسیب‌رسانی، عدالت، امانتداری، شفقت و احسان است.

نتیجه‌گیری: مطابقت اصول اخلاقی به ‌دست‌آمده از آثار این دو دانشمند حاکی از آن است که اصول هفت‌گانه مذکور از اصول مهم اخلاق پزشکی در دوره اسلامی بوده است که پزشکان بر پایبندی و مراعات آن‌ها تأکید نموده‌اند.

زمینه و هدف: از گذشته دور، ایران و هند دارای ارتباط فرهنگی بودند، ولیکن در دوره تیموریان این ارتباط عمیق‌تر گردید. زبان فارسی در اواخر قرن چهارم، در عصر سلطان محمود غزنوی به طور گسترده وارد شبه‌قاره هند شد، اما اوج پیشرفت آن، در دوره تیموریان بود که به زبان رسمی دربار و زبان اهل علم، سیاست و دین مبدل گردید. مهاجرت گسترده پزشکان ایرانی به هند پدیده‌ نادر اجتماعی عصر صفوی بود که در تاریخ فرهنگی، ادبی و علمی شبه‌قاره هند تغییرات محسوسی را به وجود آورد. هدف این مطالعه تحلیل نقش پزشکان مهاجر عصر صفوی در گسترش زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره هند است.

مواد و روش‌ها: این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، با استفاده از کتب تاریخی عصر صفویه و تیموریان و نیز مقاله‌های مرتبط با موضوع صورت گرفته است.

یافته‌ها: برخی از اطبای مهاجر به هند جزء طبقات شعرا نیز محسوب می‌شدند. تأسیس انجمن ادبی برای شاعران توسط حکیم گیلانی و عبدالرحیم‌خان خانان اسباب پیشرفت شعرا را مهیا نمود. فرهنگ‌نامه‌های مهم فارسی از قبیل فرهنگ‌نامه جهانگیری، فرهنگ‌نامه برهان و فرهنگ‌نامه رشیدی تدوین گردید. کتاب‌های پزشکی فارسی در موضوعات پزشکی، دامپزشکی و داروسازی تألیف شد.

نتیجه‌گیری: پزشکان ایرانی سهم به سزایی در فرهنگ و تمدن دوره تیموری هند داشتند. آنان با نگارش آثار خود به زبان فارسی سبب تقویت بار علمی ادبیات فارسی شدند. این امر با توجه به استقبال پادشاهان تیموری و حمایت آنان از پزشکان ایرانی میسر شد.

دوران حکومت مسلمانان در اندلس (اسپانیای کنونی) عصر شکوفایی اسلامی است که در زمینه‌های مختلف علمی از جمله علم پزشکی، طبیبان برجسته‌ای را به جامعه بشریت تقدیم نمود که از جمله آنان خاندان «ابن زهر» است. ایشان در علم طب از جایگاه ویژه‌ای بهره‌مند بودند و از میان آنان «عبدالملک بن زهر» مشهور به ابن زهر به شهرتی خاص دست یافت. وی در خصوص طب بالینی دارای دانش فراوانی شد، به گونه‌ای که برخی از بیماری‌ها، از جمله امراض منتهی به سرطان معده را به خوبی توصیف نموده است. او کتاب‌های ارزشمندی نگاشت که معروف‌ترین آن، «التیسیر» است. وی همچنین صاحب ذوقی ادبی بود و اشعاری حکمی نیز سرود. گفتار پیش رو مدخلی است بر معرفی این طبیب مسلمان اندلسی و آرا و آثار پزشکی او که این هدف را با تکیه بر منابعی چون دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، لغت‌نامه دهخدا، مقدمه ابن خلدون و کتب و مقالات و پایگاه‌های علمی دیگر با روش توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسانده است. ابتدا به عنوان مقدمه، خاستگاه وی را معرفی نموده و برخی از نظرات پزشکی او را بیان کرده است. آنگاه به معرفی آثار علمی وی پرداخته و در ادامه کتاب مشهور او، یعنی «التیسیر» را شرح نموده است و سرانجام ابیاتی از اشعار وی را آورده و تبیین نموده است. حاصل سخن آنکه «ابن زهر» از نوادر پزشکی بود که با بزرگانی چون جالینوس، رازی و ابن سینا مقایسه می‌شد. کتاب «التیسیر» وی که حاصل آزمایشات و مشاهدات بالینی اوست، از چنان وجاهت علمی برخودار بود که تا قرن 18 میلادی در دانشگاه‌های اروپایی تدریس می‌شد.

پیشینه تاریخی هر ملتی جزئی از هویت آن ملت می‌باشد که باید از آن به عنوان میراث گران‌بهایی محافظت نمود. ملت ایران نیز با توجه به تمدن چندهزار ساله خود میراث‌دار گنج عظیمی از دانش و دانشمندان در علوم مختلف می‌باشند. به ویژه در طول تاریخ نام دانشمندان ایرانی در حوزه طب و داروسازی خوش درخشیده است. خراسان در گذشته، منطقه وسیع و پراهمیت از ایران بوده است و حکیمان و اطبای زیادی از این منطقه پا به عرصه علم طب گذاشته‌اند. می‌توان گفت طب سنتی ایران از سرزمین خراسان بزرگ شده، رشد کرده و به سرزمین‌های اطراف گسترش یافته است. در این مطالعه، با بررسی کتب تاریخ پزشکی ایران و متون طب سنتی ایران و بررسی مقالات تاریخ پزشکی چاپ‌شده، به معرفی زندگی و آثار پزشکان مشهوری که از منطقه خراسان برخاسته‌اند می‌پردازیم.

قرن‌های چهارم و پنجم قمری، سده‌های پرافتخار در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران می‌باشند، در قرن چهارم قمری اخوینی بخارایی، اولین کتاب جامع طب سنتی ایران به زبان فارسی ـ هدایه المتعلمین ـ و ابومنصور هروی، اولین کتاب داروسازی سنتی به زبان فارسی ـ الابنیه عن الحقایق الادویه ـ را نگاشتند. حکیم میسری کهن‌ترین اثر منظوم در طب به نام دانشنامه را به زبان فارسی نگاشته است. شیخ‌الرییس بوعلی سینا، بزرگ‌ترین دانشمند جهان اسلام و ایران ـ صاحب کتاب وزین قانون ـ و ابی صادق نیشابوری ملقب به بقراط ثانی، از پزشکان نامی خراسان می‌باشند. در قرون بعدی به دنبال حمله مغول به ایران دوره‌ای از افول در علم به وجود آمد و ردپایی از دانشمندان بزرگ و آثار آن‌ها در خراسان به چشم نمی‌خورد. در دوره صفویه (قرن 10 ق.)، حکیم یوسفی هروی چندین منظومه در پزشکی می‌نگارد. از دانشمندان قرن 12 از محمدحسین عقیلی خراسانی، پزشک نامدار و صاحب کتاب‌های خلاصه الحکمه و مخزن الادویه می‌توان نام برد.

زمینه و هدف: دارو ابزار تعمیم حق بر سلامت است. بدون شک هر فعل و یا مانوری که باعث ایجاد اختلال در دستیابی بیمار به این فراورده حیاتی صورت پذیرد، درخور مجازات و جرم‌انگاری است. این مطالعه با هدف بررسی بازدارندگی مجازات جرائم دارویی در ایران علی‌الخصوص در مورد داروهای قاچاق و تقلبی و عرضه آن در جامعه انجام شده است.

مواد و روش‌ها: این مطالعه پژوهشی از کتاب‌ها و مقالات مرتبط چاپ‌شده در این خصوص و همچنین با استفاده از اسناد حقوقی و منابع معتبر موجود، تهیه شده است.

یافته‌ها: تعریف داروی تقلبی و قاچاق، متفاوت بوده و راه‌های ورود این دارو‌ها در عرصه جامعه نیز متفاوت است و قوانین خاصی برای جلوگیری از ورود داروهای قاچاق و ساخت دارو‌های تقلبی در کشور و عرضه آن در جامعه وجود دارد، ولی در عرصه عمل بسیاری از این مجازات‌ها بازدارنده برای افراد سودجو نیست.

نتیجه‌گیری: هر دارویی که بدون مجوز وزارت بهداشت از کشور‌های دیگر وارد کشور بشود، داروی قاچاق محسوب می‌شود، اما لزوماً داروی تقلبی نیست. در هر صورت به هر دو داروی قاچاق و تقلبی، غیر مجاز گفته می‌شود. در مورد داروی قاچاق با وجود سختگیری موجود قانون موضوعه در عمل بین این‌که دارو تقلبی یا اصل بوده تفاوتی قائل نمی‌شود و در بسیاری از موارد یک رویه واحد برای برخورد با آن وجود دارد و این در حالی است که مجازات عرضه و تولید داروی تقلبی بنا بر مستقلات عقلی، بازدارندگی مجازات‌ها باید بسیار بیشتر از داروی قاچاق باشد. لزوم نظارت دقیق قضایی و اداری توسط حاکمیت بر عرضه دارو و فرآورده‌های سلامت، امری بدیهی و لازم است، چراکه مطابق اصول حقوق بشری، دارو، ابزار تعمیم حق سلامت بوده و حاکمیت مطابق با میثاق حقوق، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تعهد به تهیه و در دسترس عموم قراردادن داروهای ضروری و اساسی را دارد.

مهندسی پزشکی یک ترکیب بی‌مانند از علوم مهندسی و پزشکی است که علومی همچون بیوفیزیک و فیزیک پزشکی را در ابتدای این قرن به وجود آورد، دانش مهندسی پزشکی را می‌توان یکی از کهن‌ترین دستاوردهای بشری دانست که به مرور زمان بر اساس آزمون و خطا و پژوهش‌های دانشمندان جهان شکل گرفته است. هدف از این مقاله معرفی رشته مهندسی پزشکی در جهان، ایران و تلاش‌های هزاران سال پیش که مهندسی پزشکی را برای ما در این قرن هموار ساخته است، از دوران دور از مصر، یونان و ایران در شکوفایی علم مهندسی پزشکی تلاش شده است. رشد دانش مهندسی پزشکی را در جهان می‌توان به دوران باستان، قرون وسطی و دوران معاصر تقسیم کرد. دانش مهندسی پزشکی در دوران باستان عمدتاً دست‌ساخته‌های چوبی بود که جهت رفع نواقص اعضا و اندام انسان به کار گرفته می‌شد و در اواخر صده 16 میلادی با ساخت اولین میکروسکوپ جهان باعث کمک شایانی توجهی به علم میکروبیولوژی نموده است. در واقع پیشرفت زیاد علم مهندسی پزشکی مدیون دانشمندان و پزشکانی از جمله آنتوان لیون هوک، رنه لاینک، ابن سینا و سایرین است که در آثار خود فصولی را به بهداشت و درمان بیماری‌های اختصاص داده‌اند. همچنین در کتاب نابغه شرق به ابداعات ابن سینا در معالجه بیماران با کمک ابزار ساخت دست این دانشمند برجسته ایرانی پرداخته شده است. در دوران تاریخ ایران ابزار مهندسی پزشکی ساخته‌شده در زمینه پزشکی، دندان‌پزشکی، فیزیوتراپی وجود داشته و در حوزه درمان، انواع درمان‌های در ایران قدیم انجام می‌شده است. می‌توان ادعا کرد دانش مهندسی پزشکی در ایران همانند سایر کشورهای جهان دارای پیشینه‌ای کهن است، اما اوج پیشرفت دانش مهندسی پزشکی در عصر حاضر اتفاق افتاده و پیشرفت‌های شایانی در این زمینه نموده است، مانند استفاده از ربات‌های جراح، استفاده از نانوربات‌ها جهت درمان، پیگیری درمان و معاینه‌های تخصصی و... را می‌توان نام برد.

تعداد معدودی از اسناد الزام­آور بین­المللی به مسئله حق بر دریافت امدادهای پزشکی در واکنش به بلایای طبیعی و انسانی وجود دارد. اما در سال­های اخیر اسناد حقوق نرم در این زمینه توسعه پیدا کرده­اند که از جمله آن­ها می­توانیم به پیش­نویس مواد مربوط به حفاظت از افراد در هنگام وقوع بلایا مصوب کمیسیون حقوق بین­ الملل، اصول راهنمای ملل متحد در مورد جا به جایی داخلی، کد رفتاری صلیب سرخ و هلال احمر و منشور بشردوستانه و حداقل استانداردها در واکنش به بلایا اشاره کنیم. علی­رغم این­که این اسناد دارای ویژگی الزام­آوری نیستند، اما می­توانند در ایجاد همگرایی و هماهنگی میان بازیگران بین­المللی جهت ارائه امدادهای پزشکی نقش مهمی را ایفا کنند. به بیان ساده­تر، این اسناد غیرالزام­آور در فرآیند شکل­گیری عرف­های بین­المللی به نقش­آفرینی می­پردازند. از طرفی، کمیسیون حقوق بین­الملل در پیش­نویس مواد مربوط به حفاظت از افراد در هنگام وقوع بلایا این نکته مهم را مدنظر قرار داده است که استانداردها و هنجارهای غیرالزام­آور برای توسعه چهارچوب حقوقی قابل قبول بین­المللی برای حفاظت از قربانیان بلایا ضروری است. با توجه به این اهمیت، در پژوهش حاضر برای درک بهتر اصول و استانداردهای مربوط به کمک­های بشردوستانه باید به بررسی مفاد این اسناد بپردازیم.