مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

سلامت معنوی به ‌گونه‌ای مضاعف ما را به درون و دل راهنمایی می‌کند. امر معنوی در ذات و طبیعت خود امری درونی است، اما همین امر معنوی در ساحت عرفان مطرح می‌شود که آن نیز در ذات و طبیعت خود امری درونی و یا غیبی است. در واقع عرفان نوعی معرفت است که بیشتر از مقوله ادراک درونی یا کشف و شهود می‌باشد، نوعی الهام درونی و نوعی دریافت درونی است. این دریافت پس از سلوک و مجاهدت با روشی ویژه حاصل می‌شود و کم‌تر آموختنی است، در حالی که علم و فلسفه و کلام و فقه را می‌توان آموخت.

عارف پس از تربیت و تهذیب نفس به معرفت درونی دست می‌یابد و ممکن است حتی از علوم ظاهر هم، چندان بهره‌ای نداشته باشد. عین‌القضات (525-492 ق.) درباره‌ یکی از استادان خود به‌ نام برکه می‌گوید:

«ای دوست، برکه جز «الحمدلله» اعنی فاتحة‌الکتاب و سورتی چند از قرآن یاد ندارد و آن نیز به شرط، بَر نتواند خواندن و «قال یقول» نداند که چه بود و اگر راست پرسی حدیث موزون به زبان همدانی هم نداند کردن، ولیکن من می‌دانم که قرآن او داند درست و من نمی‌دانم الا بعضی از آن و آن بعض هم نه از راه تفسیر و غیر آن بدانسته‌ام، از راه خدمت او دانسته‌ام.»

....

Please cite this article as:

Feiz SR. (2016). Spiritual health in the realm of conscience. J Med History. 7(25):7-10.

مقدمه: امروزه بیشترین افزایش جمعیت در گروه سنی سالمندان و در کشورهای رو به توسعه از قبیل ایران می‌باشد، هرچند پژوهش‌هایی درباره سلامت سالمندان صورت گرفته است، اما کم‌تر بعد معنوی سلامت سالمندان ایران مورد پژوهش قرار گرفته است. از این ‌رو پژوهش حاضر با هدف کاوش معنا و مفهوم سلامت معنوی در سالمندان ایرانی صورت پذیرفته است.

روش: پژوهش حاضر، پژوهشی کیفی از نوع پژوهش پدیده‌شناسی هرمنوتیک بر اساس روش ون مانن می‌باشد. بر اساس روش نمونه‌گیری هدفمند 16 سالمند از پارک‌ها، محل کار و فرهنگسرای سالمندان انتخاب و مورد مصاحبه‌های عمیق باز پاسخ قرار گرفتند. با اجازه از سالمندان مصاحبه‌ها ضبط و پس از دست‌نویس‌کردن و به ‌دست‌آوردن درک جامعی از آن‌ها، بر اساس فعالیت‌های پژوهشی ون مانن تجزیه و تحلیل گردیدند. در این پژوهش صحت یافته‌های کیفی بر اساس ملاک‌های اعتبار، تأییدپذیری، قابلیت اعتماد و قابلیت انتقال مورد بررسی قرار گرفت.

یافته‌ها: مضامین نعمت الهی، امیدواری و آرامش در تبیین مفهوم سلامت معنوی سالمندان به دست آمد. مضمون نعمت الهی شامل سلامت معنوی به عنوان نعمت، تقدیر الهی و مسؤولیت‌پذیری بود. مضمون امیدواری دربرگیرنده احساس وجود، غلبه بر ناامیدی‌ها و زیبابینی بود. مضمون آرامش دربرگیرنده آرامش به عنوان باور و اعتقاد درونی و نماد بیرونی آن بیان شد.

بحث و نتیجه‌گیری: سلامت معنوی در سالمندان از ابعاد مهم سلامتی سالمندان است. سلامت معنوی سالمندان ایرانی در ارتباط نزدیکی با اعتقادات و باورهای مذهبی آنان است که به زندگی جهت و معنا می‌بخشد. این امر بایستی در برنامه‌های مرتبط با سلامت سالمندان مورد توجه ویژه قرار گیرد.

مقدمه: با توجه اهمیت و نقش سلامت معنوی در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه بین میزان سلامت معنوی با اختلالات رایج سلامت روان در بين دانشجويان دانشگاه فردوسي صورت گرفته است.

روش: پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع همبستگی است. نمونه آماري اين پژوهش را 322 نفر از دانشجويان مقطع كارشناسي شاغل به تحصیل در دانشگاه فردوسي مشهد تشکیل می‌دادند. براي جمع‌آوري داده‌ها از دو پرسشنامه هنجاریابی‌شده باورها و رفتارهاي معنوي و پرسشنامه داس ـ 21 استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون و نرم‌افزار آمار SPSS 22 انجام گردید.

یافته‌ها: بین سلامت معنوي با سلامت روانی دانشجويان دانشگاه فردوسی رابطه معکوس و معنی‌دار مشاهده شد (0/01>P). به گونه‌ای که با افزایش میزان سلامت معنوي، ميزان استرس، اضطراب و افسردگي در هر دو گروه دانشجویان دختر و پسر کاهش می‌یافت (0/05>P).

بحث و نتیجه‌گیری: یافته‌های پژوهش بر تأثیر سلامت معنوي بر کاهش ميزان استرس، اضطراب و افسردگي در دانشجویان مورد مطالعه دلالت دارد. از این رو گنجانیدن برنامه آموزشی مناسب به منظور ارتقای سطح سلامت معنوی دانشجویان به منظور افزایش تاب‌آوری و مقابله آنان با مشکلات سلامت روان در این دوره بحرانی توصیه می‌گردد.

مقدمه: تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت ناظر به ملاحظه بعد معنوی انسان، مزید بر ابعاد فیزیولوژیک اوست. با توجه به فقدان اجماع مفهومی روی معنویت در میان صاحب‌نظران، سنخ‌شناسی ادراکات کنشگران اصلی نظام خدمات بهداشت و درمان از معنویت می‌تواند به مثابه یک مدخل اساسی در فرآیند تبیین مفهومی آن محسوب گردد.

روش: شرکت‌کنندگان پژوهش شامل پزشکان، پرستاران، مدرسان اخلاق پزشکی، مددکاران اجتماعی، مدیران بیمارستانی، بیماران و همراهان آن‌ها در بیمارستان‌های وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شیراز بودند که به شیوه هدفمند انتخاب شدند. داده‌یابی کیفی از طریق بررسی اسناد بیمارستانی و مصاحبه و داد‌کاوی مطالعه با استفاده از روش تحلیل محتوی انجام شد.

یافته‌ها: نتایج پژوهش ادراک از معنویت را در قالب مفاهیم «معنویت مبتنی بر هستی‌شناسی قدسی»، «معنویت انتفاعی متعالی»، «معنویت انتفاعی افقی» در میان ارائه‌دهندگان و «معنویت آیینی»، «معنویت عرفی و فرهنگی» و «معنویت معطوف به حقوق قانونی» در میان دریافت‌کنندگان خدمات درمانی نشان داد. در «معنویت مبتنی بر هستی‌شناسی قدسی» قول و فعل خداوند منبع معنا است. «معنویت انتفاعی متعالی» انگیزه‌های مقدم بر رفتار را به عنوان «امر برتر» مورد تأکید قرار می‌دهد. «معنویت انتفاعی افقی» و نیز سنخ‌های شناسایی‌شده در میان دریافت‌کنندگان خدمت در مجموع ناظر به تلفیق عرفی و فرهنگی از مبانی عمودی و اجتماعی معنا هستند.

بحث و نتیجه‌گیری: درهم‌آمیختگی نسبی مفهوم «معنویت» و «اخلاق» پاره‌ای دلالت‌های مهم را در نهادینه‌سازی آن‌ها در مناسبات پزشکی در بستر فرهنگی جامعه ایرانی ایجاب می‌کند. کنش‌گران اجتماعی بر حسب نوع اجتماعی‌شدن، مصادیق متعددی را حمل بر «معنویت» می‌کنند. مع‌الوصف، «معنویت»، صرفاً در معنایی که متضمن امور غیر محسوس و عناصر غیر مادی معطوف به «ناظر آرمانی» باشد، می‌تواند روح آدمی را به استناد مقولاتی همچون «فلسفه سلامت و بیماری» و «معناداری هستی» از چندگانگی‌های بلاوجه رایج در جامعه‌پذیری مدرن، از جمله دوگانه مرگ و زندگی، برهاند و با نائل‌نمودن آن به «وحدت»، در حکم یک سرمایه معنوی، نقش خود را در مناسبات سلامت و بیماری ایفا نماید. خروج «معنویت» از تلقی ابزارانگارانه فعلی، که صرفاً در شرایط اضطرار بروز پیدا می‌کند، متضمن تجدید نظر در شیوه‌های امروزین جامعه‌پذیری است که طی آن مرگ به حاشیه‌ای‌ترین مرزهای وجودی سوق داده می‌شود و انواع رویه‌های تغافل در مواجهه با آن شکل می‌گیرد؛ ساز و کارهای مذکور، در حالی که در شرایط « سلامت» مبتنی بر غفلت‌انگاری نسبت به فلسفه حیات هستند، با از دست‌دادن مدخلیت خود در مناسبات «بیماری»، انسان‌ها را در معناسازی معقول از سلامت، بیماری و مرگ تنها و ناتوان باقی می‌گذارند.

عزت نفس از اساسی‌ترین موضوعاتی است که در زندگی هر انسان مطرح و در موفقیت‌ها و شکست‌های وی تأثیر مستقیم دارد. در نظام تربیتی اسلام عزت نفس به عنوان یک هدف تربیتی مطرح است تا انسان‌ها را به سوی تربیت صحیح و سلامت معنوی سوق دهد. مطالعه حاضر با هدف تبیین کارکردهای نقش تربیتی والدین در ایجاد عزت نفس فرزندان و تأثیر آن در سلامت معنوی آن‌ها از منظر قران و روایات صورت گرفته است.

بررسی منابع اصیل اسلامی نشان می‌دهد که عزت نفس یکی از مؤلفه‌های رسیدن به آرامش روان است. فردی که عزت نفس دارد به ارزش و توانایی‌های خویش ایمان دارد و قادر است در جهت تحولات مثبت فردی و اجتماعی خویش گام بردارد. قران و روایات راهبردهای فراوانی را ترسیم کرده‌اند که والدین می‌توانند از آن‌ها در تربیت و ایجاد عزت نفس فرزندان بهره گیرند، از آن جمله می‌توان به محبت‌کردن، انتخاب نام نیک و احترام گذاشتن اشاره نمود. این مطالعه نشان می‌دهد که بهره‌گیری از این کارکردها از اهداف اخلاقی ـ تربیتی اسلام است که منجر به ارتقای سلامت معنوی کودکان خواهد شد.

مقدمه: پرستاران نقش مهمی در ارائه خدمات سلامت دارند و بهزیستی روانشناختی آنان با بهبود عملكرد شغلی همراه است. همچنین عوامل خانوادگی و معنوی نقش مهمی در بهبود بهزیستی روانشناختی می‌توانند داشته باشند. بنابراین پژوهش حاضر با هدف تعیین نقش سلامت خانواده و سلامت معنوی در بهزیستی روانشناختی پرستاران انجام شده است.

روش: این پژوهش از نوع همبستگی است. تعداد 120 پرستار از بیمارستان‌های شهر بجنورد در سال 1393 به شیوه نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند و به مقیاس سلامت خانواده اصلی، پرسشنامه سلامت معنوی پولوتزین و الیسون و مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف پاسخ دادند. داده‌های جمع‌آوری‌شده به وسیله ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: بین سلامت خانواده و مؤلفه‌های آن، یعنی استقلال و صمیمیت با بهزیستی روانشناختی به ترتیب با ضریب همبستگی 0/34، 0/29 و 0/36 ارتباط مثبت و معنی‌دار وجود داشت. همچنین بین سلامت معنوی و مؤلفه‌های آن، یعنی سلامت مذهبی و سلامت وجودی با بهزیستی روانشناختی به ترتیب با ضریب همبستگی 0/52، 0/44 و 0/51 ارتباط مثبت و معنادار مشاهده شد (0/001>P). نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که متغیرهای پیشگو می‌توانند 31‌% از واریانس بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی نمایند (0/001>P).

نتیجه‌گیری: در پژوهش حاضر نقش مثبت و معنی‌دار سلامت خانواده و سلامت معنوی در تبیین بهزیستی روانشناختی پرستاران شاغل در بیمارستان تأیید گردید. یافته‌های مطالعه نشان‌دهنده اهمیت سلامت خانواده به عنوان یکی از سازه‌های مهم خانوادگی و سلامت معنوی به عنوان یکی از سازه‌های مهم معنوی در بهبود بهزیستی روانشناختی پرستاران است. بنابراین توصیه می‌گردد تا در برنامه‌های مبتنی بر ارتقای سلامت روان پرستاران، این عوامل مورد توجه ویژه قرار گیرند.

مقدمه: تعهد سازمانی به معنی پذیرش ارزش‌های سازمان و تلاش برای عملیاتی‌نمودن آن‌هاست. متغیرهای بسیاری می‌توانند بر تعهد سازمانی کارکنان اثر بگذارند. هدف پژوهش حاضر تعیین رابطه بین باورهای مذهبی و تعهد سازمانی پرستاران شاغل بیمارستان‌های آموزشی یزد بوده است.

روش: پژوهش حاضر، یک پژوهشی مقطعی است که در سال 1392 بر روی 241 نفر از پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهید صدوقی و شهید رهنمون یزد انجام شده است. داده‌های پژوهش توسط 2 پرسشنامه باورهای مذهبی گلریز براهنی (1353 ش.) و تعهد سازمانی مایر و آلن (2004 م.) جمع‌آوری شد. داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط نرم‌افزار آماری SPSS 19 و با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و آزمون T مستقل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: میانگین امتیاز باورهای مذهبی گروه مورد مطالعه 10/55±79/20 بود. همچنین 97/5 درصد از آن‌ها از نظر سطح باورهای مذهبی، امتیاز خوب و عالی کسب کردند. میانگین امتیاز تعهد سازمانی و 3 بعد آن شامل تعهد عاطفی، تعهد مستمر و تعهد هنجاری به ترتیب 12/11±46/32، 5/07±17/88، 6/02±12/73 و 4/39±16/13 به دست آمد. باورهای مذهبی دارای رابطه معنادار مثبت با تعهد سازمانی (0/00=P) و هر 3 بعد آن، شامل تعهد عاطفی (0/05=P)، تعهد مستمر (0/02=P) و تعهد هنجاری (0/001=P) بود.

نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر، بیمارستان‌ها می‌توانند با ایجاد فضای معنوی جهت توسعه و تعمیق باورهای مذهبی، تعهد سازمانی کارکنان خود را بهبود بخشند.

بشر امروز از رویدادهای گوناگون اجتماعی، محیطی، شغلی، خانوادگی و ناکامی‌ها رنج می‌برد. این در حالی است که رفاه حاصل از پیشرفت فناوری، سببب روحیه راحت‌طلبی و کاهش ظرفیت و تحمل او شده است. در چنین شرایطی، برخورداری از ویژگی صبر توان درونی انسان و تاب‌آوری وی را ارتقا می‌بخشد؛ خویشتن‌داری مستلزم مدیریت و مهار احساسات است و افراد خویشتن‌دار از ثبات هیجانی بیشتری برخوردار خواهند بود. این امر کارایی آنان را در عرصه‌های گوناگون زندگی افزایش می‌دهد. در قرآن کریم نیز به استعانت از صبر در کنار فریضه نماز سفارش شده است، لذا پرداختن به این موضوع در جهت رسیدن به آرامش و سلامت معنوی اهمیت به سزایی دارد. از این رو مطالعه مروری حاضر، با رویکرد قرآنی ـ روایی با مطالعه کتب و متون دینی، به بررسی و تحلیل نقش صبر در مقابله با تنش، پیشگیری از تنیدگی و رسیدن انسان به آرامش و سلامت معنوی پرداخته است.

تحلیل متون نشان‌دهنده آن است از نگاه قرآن و روایات نقش‌های بسیاری برای صبر متصور است که از جمله می‌توان موارد زیر را برشمرد: نقش کنترلی که غرایض انسان و خشم او را کنترل می‌کند؛ نقش مقابله‌ای که با استرس‌ها و فشار‌های روانی که بر انسان وارد می‌شود، مقابله می‌کند؛ نقش توسعه‌ای و تقویتی که می‌تواند امید رضایت و شادکامی را در انسان به وجود آورد. بنابراین صبر در کنار فریضه نماز، اگر توأم با نگاه الهی باشد می‌تواند به کنترل تنش‌ها و پیشگیری از تنیدگی انسان کمک کند.