مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: از جمله ثمرات انقلاب مشروطه و مبارزان راه آزادی، همت و تلاش ایشان در مسیر بهبود زندگی اجتماعی از طریق تأمین نیازها، به خصوص در حوزه درمان و بهداشت عمومی بوده است. به همین دلیل پس از تصویب قانون بلدیه و در نظرگرفتن موادی از آن در خصوص درمان و بهداشت عمومی، زمینه تأسیس این نهاد در تهران و سایر شهرستان‌ها از جمله شیراز در سال 1907 میلادی فراهم شد و با اقداماتی که بلدیه در حوزه درمان انجام داد، نقش مهمی در بهبود سلامت عمومی داشت. این پژوهش بر آن است در شرایطی که به جز بیمارستان انگلیسی مرسلین، هیچ نهاد درمانی در شیراز فعالیت نداشته است، فعالیت‌های بلدیه شیراز را در فاصله سال‌های 1927 تا 1953 میلادی مورد واکاوی قرار دهد.

مواد و روش‌ها: تکیه اصلی این پژوهش بر اسناد منتشرنشده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و اسناد انجمن تبلیغی کلیسا موجود در دانشگاه بیرمنگام است. روش پژوهش توصیف همراه با تحلیل و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و مبتنی بر اسناد است.

یافته‌ها: تا قبل از پیدایش نهادی که متولی بهداشت و درمان کشور باشد، اداره صحیه بلدیه در ذیل اداره صحیه کل مملکتی نقشی مهم در عرصه بهداشت و درمان کشور از جمله شیراز داشت.

نتیجه‌گیری: بررسی اسناد و مدارک و فعالیت‌ها بلدیه در دوره مورد مطالعه نشان می‌دهد که این مؤسسه نقشی مهم در کنترل بیماری‌های واگیردار قبل از شروع سیستم لوله‌کشی آب در شیراز داشته است. علاوه بر این بلدیه با تأسیس برخی مؤسسات درمانی به خصوص بیمارستان سعدی نقش مهمی در درمان بیماری‌های ناشی از اثرات جنگ جهانی دوم در فارس داشته است.

دارو و داروسازی ارتباط نزدیکی با علوم پزشکی دارد، با افزایش تعداد پزشکان خارجی در ایران و به ویژه در دربار و تأسیس مدرسه دارالفنون ایران و آموزش رشته‌های پزشكی و دواسازی استفاده از داروهای فرنگی (شیمیایی) و در نتیجه واردات دارو و مواد اولیه دارویی به کشور افزایش یافت، اما اسناد و اوراق مربوط به تبلیغات تجاری و معرفی داروهای شیمیایی جهت استفاده در ایران کم‌تر باقی مانده و یا به دست ما رسیده است، لذا این پژوهش به بررسی، معرفی و بازنشر کامل مطالب دفترچه نایاب چاپ سربی بدون تاریخ داروهای شرکت «بروز ولکام و شرکا» می‌پردازد.

این پژوهش مبتنی بر روش اسنادی تاریخی است. این دفترچه شامل معرفی و توضیحاتی درباره 23 محصول (شامل نام‌های تجاری: Kepler، Hazeline Snow، Bivo، Tabloid، Gingament، Soloid، Wellcom) شرکت «بروز ولکام و شرکا» است. در زمان انتشار این دفترچه، این شرکت دارای 9 شعبه در کشورهای مختلف بوده و تأکید این فهرست بر داروهایی که «استعمال آن‌ها مخصوصاً در ایران مناسب» است، حکایت از شناخت بیماری‌های رایج و نیز بازار داروها و محصولات پرمصرف (نظیر چای) در ایران دارد.

علاوه بر مخاطبین اصلی این نوع دفترچه‌ها (پزشكان و داروفروشان)، در این دفترچه خانواده‌ها نیز مورد توجه خاص و ویژه‌ای قرار گرفته‌اند و به آن‌ها نگهداری داروهای مشهور و مفید در منازل و استفاده از آن‌ تا دسترسی به پزشک، توصیه شده است. این موضوع (خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو) در برخی از متون اواخر دوره قاجار، از جمله بعضی از کتاب‌های درسی ویژه دختران قابل مشاهده است. با استفاده از روش استنتاجی تاریخ انتشار تقریبی این دفترچه حدود سال‌های 1290 تا 1303 شمسی، یعنی متعلق به اواخر دوره قاجار برآورد می‌شود.

در طب سنتى ایران حفظ تندرستی اعم از جسمی و روحی در درجه اول اهمیت بوده و درمان بیمارى وظیفه دوم پزشك است. سالم‎ماندن نیز، مانند بیمارشدن، نتیجه علل و عواملى است كه باید به آن‌ها توجه كرد. این علل و عوامل گاه درونی و با جسم مرتبط است و گاه با مقوله روح و متافیزیک ارتباط دارد. بررسی نظرات و آگاهی از باورهای اطبای مسلمان درباره مسائل روحی روانی بسیار مهم می‌باشد. از آنجا که در طب سنتی ابتدا پیشگیری ارجح و سپس درمان بنا بر این حکمای مسلمان نیز با تأکیدات قرآنی و احادیث و باورهای اسلامی، همواره بر این اصول شش‌گانه تأکید کرده‌اند. این طب با دو مقوله «حفظ‎الصحه» و «علم العلاج» جایگاه بهداشت روان را مقدم بر درمان دانسته است. به عبارتی با رعایت یا عدم رعایت اصولی معین، به نام «سته ضروریه» می‎توان صحت و سقم بدن را موجب شد. اکنون این مسأله مطرح است که «سته ضروریه» تا چه اندازه در اختلالات و پیشگیری از آسیب‌های روانی ـ دماغی تأثیرگذار است؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش به روش کتابخانه‌ای، در نگارش‌های حکمای متقدم ایران به دنبال تأکیدات دینی، شش عامل مرتبط با روح و روان و نفسانیات انسان را هم در پیشگیری و هم در درمان بسیار کاربردی و اساسی می‌دانستند. اعراض نفسانی و تصورات از مهم‌ترین این اصول به شمار می‌آیند. این اندیشمندان در مطرح‌ساختن این اندیشه از جهان غرب پیشی جسته بودند.

زمینه و هدف: در ایران عصر قاجار بیماری‌های مختلفی در سرزمین گیلان رواج داشته است. عوامل مختلفی چون آب و هوا، عدم رعایت بهداشت فردی و عمومی، نبود وسایل پزشکی و دارو، کمبود پزشک و برخی عوامل دیگر باعث تلفات جمعیت زیادی از مردم گیلان می‌شد. هم‌زمان با تحولات عصر مشروطه، در گیلان تعداد زیادی انجمن تشکیل شد و روزنامه‌های مختلفی به چاپ رسید. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش انجمن‌ها و روزنامه‌های تأثیرگذار در تحولات بهداشتی گیلان در عصر مشروطه می‌باشد.

مواد و روش‌ها: استفاده از منابع کتابخانه‌ای با روش تحلیل و توصیف داده‌ها و تکیه بر نقش‌های بهداشتی انجمن‌های تأثیرگذار و تقسیم‌بندی آن‌ها، شناسایی و معرفی روزنامه‌های تأثیرگذار در بهداشت و سلامت مردم گیلان عصر مشروطه می‌باشد. این مطالعه مقطعی شامل دوره مشروطه از 1906 میلادی نخستین سال مشروطه تا 1911 میلادی، بسته‌شدن مجلس دوم را شامل می‌شود.

یافته‌ها: 1ـ انجمن‌ها در خصوص مسائل بهداشتی در عصر مشروطه، عملکردهای مختلفی چون تأسیس بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی، تأسیس انجمن حفظ‌الصحه، ایجاد انجمن بلدیه و تأسیس اداره تنظیفات جهت برقراری بهداشت عمومی در شهرها داشتند؛ 2ـ روزنامه‌ها در آگاهی‌بخشی مردم در امور بهداشتی از طریق درج اخبار پزشکی و بهداشتی و مقابله با خرافات و باورهای عامیانه در درمان بیماری‌ها و دعوت از مردم جهت استقبال از پزشکی نوین نقش به سزایی داشتند.

نتیجه‌گیری: می‌توان گفت که انجمن‌های گیلان به جهت پایگاه مردمی خود و رسمیت‌یافتن برخی از آنان توسط حکومت مرکزی که به عنوان تنها مرجع رسمی بین مردم و حکومت مرکزی محسوب می‌شدند، توانستند کارکردهای اجرایی در امور بهداشتی منطقه گیلان ایفا نمایند. روزنامه‌های محلی گیلان عصر مشروطه نیز تقریباً به عنوان تنها منبع قابل دسترس عوام با درج اخبار پزشکی و تحولات مربوطه به آن نقش به سزایی در آگاهی‌بخشی مردم گیلان در امور بهداشتی داشتند.

آب و آلودگی‎های ناشی از آن یکی از اصلی‌ترین مسائل و معضلاتی بود که دولت پهلوی با آن دست به گریبان بود. گزارش‎ها و اسناد نشان می‎دهند که این مسأله از دوره قاجار به بعد، یکی از اصلی‎ترین علل وجود بیماری‎های مسری در ایران بوده است. در دوره پهلوی اول، آب همچنان عامل مستقیم و غیر مستقیم در ایجاد و گسترش بیماری‎هایی چون مالاریا، حصبه، تراخم، سوزاک، سل و... بود. در نتیجه برای برطرف‌کردن این مشکل اقداماتی صورت گرفت و پزشکانی که در این زمینه تخصص داشتند، به نگارش رساله‎ها و مقالاتی برای آگاهی‌دادن به عامه مردم پرداختند. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ایی دست اول و پژوهش‌های جدید و همچنین روزنامه‌های دوره پهلوی نخست به بررسی و تحلیل مسأله آلودگی آب و بیماری‌های آن و اقدامات حکومت پهلوی برای مقابله با آن می‌پردازیم و سپس رساله طبی دکتر سعیدخان کردستانی با عنوان «آب و امراض منتشره توسط آن» را که رساله مهمی در حوزه آموزش استفاده از آب و بیماری‌های ناشی از آن است، بازخوانی و بررسی خواهیم کرد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دولت پهلوی برای مقابله با بیماری‌هایی که آب و آلودگی آن یکی از عوامل مهم ایجاد آن‌ها بود، اقدامات زیادی در حوزه‌های عملی مانند لایروبی قنات‌ها، احداث قنات‌های جدید و ساخت نهر برای استفاده از آب، پیشنهاد آب لوله‌کشی، تأکید بر لزوم انتقال طویله‌ها و گاری‌خانه‌ها به خارج از شهرها، لزوم شن‌ریزی در خیابان‌ها و انتقال زباله و کثافات به خارج از شهرها و اقدامات آموزشی مانند افزایش سطح آگاهی‌های عمومی نسبت به پیشگیری و شناخت بیماری‎ها با استفاده از انتشار روزنامه‌ها، رساله‌ها و تصاویر و برگزاری کنفرانس انجام داد و پزشکانی مانند دکتر سعیدخان کردستانی هم با آگاهی از این مسأله، به نوشتن مقالات و رساله‌هایی درباره آب و آلودگی آن و ارائه راه‌کارهایی برای استفاده از آب سالم و مقابله با آب‎های آلوده پرداختند. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که در دوره پهلوی اول، اقدامات عملی و آموزشی زیادی برای مقابله با بیماری‌های ناشی از آب صورت گرفت و بعضی از پزشکان مانند سعیدخان کردستانی نیز جداگانه در این‌باره می‌نوشتند، اما آب و بیماری‌های ناشی از آن، همچنان قربانی می‌گرفت.

زمینه و هدف: استفاده از روش حجامت از زمان‌های قدیم برای درمان بیماری‌های التهابی رایج بوده است. مطالعات اخیر نشان‌دهنده اثرات سودمند حجامت بر بیماران میگرن می‌باشد. بعضی تحقیقات بیانگر دخالت TGF-β1 در تنظیم پاسخ ایمنی در بیماری‌های التهابی است. هدف از این مطالعه بررسی اثر حجامت بر میزان ترشح TGF-β1 در سرم بیماران مبتلا به میگرن است.

مواد وروش‌ها: از سی و دو بیمار (6 نفر مذکر و 26 نفر مؤنت) مبتلا به میگرن و بیست و دو فرد سالم (4 نفر مذکر و 18 نفر مؤنت) قبل از حجامت و یک هفته بعد از سومین حجامت (فاصله بین نوبت‌های حجامت 30 روز) خون‌گیری انجام شد و سپس سرم آن‌ها فریز شد. برای اندازه‌گیری میزان TGF-β1 در سرم از روش الایزا استفاده شد.

یافته‌ها: میزان TGF-β1 در سرم بیماران بعد از حجامت نسبت به قبل از حجامت به طور معنی‌داری کاهش یافت (p<0.001). میزان TGF-β1 در افراد سالم قبل و بعد از حجامت تغییر معنی‌داری نداشت (p=0.776). میزان TGF-β1 در بیماران نسبت افراد سالم بالاتر بود (p<0.05).

نتیجه‌گیری: در این مطالعه مشخص شد که حجامت موجب افزایش معنی‌دار TGF-β1 در سرم بیماران مبتلا به میگرن می‌شود. با توجه به نقش کلیدی این سایتوکاین در تنظیم التهاب در سیستم اعصاب مرکزی، لذا به نظر می‌رسد که حجامت ممکن است بتواند در بهبودی این بیماری مؤثر باشد.

زمینه و هدف: شیر مادر اولین غذای طبیعی شیرخوار تا شش ماهگی می‌باشد. شایع‌ترین عامل قطع آن، کمبود شیر است که علی‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته، اما همچنان در رأس موانع تغذیه انحصاری با شیر مادر می‌باشد. طب سنتی ایران برای شیردهی موفق و نیز پیشگیری و درمان مشکلات این دوران تدابیر ویژه‌ای ارائه نموده است. هدف این مطالعه بررسی علل کمبود شیر مادر و نحوه برخورد با آن در طب ایرانی و مقایسه آن با طب کلاسیک می‌باشد.

مواد و روش‌ها‌: در این مطالعه مروری علل کمبود شیر مادر و نحوه درمان آن در منابع مرجع طب ایرانی در کنار مقالات مرتبط طب سنتی و طب نوین از بانک‌های اطلاعاتی پزشکی تحلیل و مقایسه گردیدند.

یافته‌ها: تولید شیر فرآیندی عصبی ـ هورمونی است که تحت تأثیر شرایط جسمی و روانی متعددی قرار می‌گیرد. ارتباط تنگاتنگ پستان با رحم و مغز در هر دو مکتب طبی به اثبات رسیده است. علل کمبود شیر را می‌توان در ۲ دسته کلی عوامل مربوط به ماده مولد شیر (خون صالح) و عوامل مربوط به عضو تولیدکننده شیر (پستان) قرار داد. بنابراین درمان عمدتاً مبتنی بر ایجاد دم صالح از طریق تغذیه مناسب و سایر اصول حفظ‏الصحه، برطرف‌نمودن سوءمزاج موجود و استفاده از غذاها و داروهای شیرافزا می‌باشد. از دیدگاه طب کلاسیک مهم‌ترین علت کمبود شیر، عدم تخلیه کافی شیر از پستان‌ها که اغلب در اثر تکنیک‌های نادرست شیردهی است، می‌باشد، لذا در طب رایج آموزش شیردهی صحیح به مادر و تقویت ارتباط مادر و شیرخوار از اهمیت بیشتری در مواجهه با این مشکل برخوردار است.

نتیجه‏گیری: با بهره‌گیری از تدابیر حفظ‌الصحه‌ خاص دوران شیردهی و دستورات درمانی مربوطه، در کنار آموزش تکنیک‌های صحیح شیردهی منطبق بر طب کلاسیک می‌توان گام‏های مؤثرتری در رفع مشکل کمبود شیر مادر برداشت.

زمینه و هدف: ایجاد مکانی که در آن از بیماران مراقبت کنند، در بین اقوام مختلف پیش از اسلام وجود داشته است، در اسلام با تأسی از سنت پیامبر (ص) در مراقبت از مجروحان، زمینه ساخت بیمارستان‌ها و مرکز آموزش پزشکی فراهم شده است. یافتن پاسخ مناسب این پرسش که تأمین هزینه‌های ساخت و اداره امور بیمارستان‌ها و مراکز آموزش پزشکی در تمدن اسلامی چگونه و از چه محلی بوده است، هدف این مقاله است.

مواد و روش‌ها: روش تحقیق این مقاله از نوع توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای است که پس از فیش‌برداری منابع و مأخذ تاریخی به دسته‌بندی مطالب، تحلیل داده‌ها و نگارش مقاله اقدام شده است.

یافته‌ها: نظام تأسیس و اداره بیمارستان‌ها در تاریخ تمدن اسلامی بسیار پیشرفته بوده، به گونه‌ای که در آن عصر بیمارستانی تأسیس نمی‌شد، مگر آنکه هزینه‌های آن از محل دارایی‌های دولتمردان، ثروتمندان و امور خیریه تأمین می‌شده است و نه الزاماً از جیب بیماران. بیمارستان در اسلام ارتباط نزدیکی با تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عصر خود داشته و بخش جداناپذیری از تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام بوده است.

نتیجه‌گیری: در تمدن اسلامی راه‌های متنوع و مستمری برای تأمین منابع مالی تأسیس و اداره امور بیمارستان‌ها و مراکز آموزش پزشکی وجود داشته که مهم‌ترین آن‌ها اختصاص موقوفات، تخصیص بودجه دولتی توسط خلفا، پادشاهان، وزرا و خیّران بوده است.