مقاله پژوهشی


سیر تاریخی و تحولات بیوتروریستم و راهکارهای مقابله با آن

سیدولی نوراشرف الدین, حسن حاجی‌تبار فیروزجایی, سید رضا احسانپور‌‌

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-13
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.31789

زمینه و هدف: تروریسم دارای اَشکال و روش‌های مختلفی است. نوع جدید و بسیار پیچیده آن، بیوتروریسم است که درواقع به معنای به کارگیری سلاح‌های بیولوژیکی جهت کشتار جمعی است. توسعه روزافزون این سلاح‌ها و خطرات سهمگین آنان ضرورت بررسی ابعاد و راهکارهای قانونی مقابله با آن را نیز افزایش داده است. به همین دلیل، پژوهش حاضر درصدد است تا با بررسی سیر تاریخی بیوتروریسم، راهکارهای مقابله با آن را ارائه دهد. سؤالی که مطرح می‌شود این است: برحسب تحولات تاریخی، راهکارهای مقابله با بیوتروریسم شامل چه مواردی است؟

مواد و روش‌ها: نوع مطالعه حاضر، مروری، منابع مورد استفاده شامل اسناد، کتب تاریخی، حقوقی و سیاسی، مقالات و تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق است که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی مرور شده‌اند.

یافته‌ها: متکی بودن بیوتروریسم به دانش و علم نوین به معنای اتخاذ راهکارهای علمی و حقوقی مدون برای مقابله با آن است. همچنین از بُعد بین المللی، حقوق بین‌الملل می‌بایست نسبت به شناخت و ارائه مصادیق اَعمال بیوتروریستی معطوف شود. جلوگیری از بین‌المللی شدن خطرات بیوتروریسم، اتخاذ جرایم سختگیرانه، شناسایی و معرفی استفاده‌کنندگان بیوتروریسم، نظارت دقیق بر اماکن آزمایشگاهی و علمی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند تهدیدات بیوتروریسم را به حداقل برساند.

نتیجه‌گیری: بیوتروریسم یک تهدید واقعی و جهانی است. در وهله اول، جلوگیری از وقوع تهدیدات بیوتروریستی و سپس قطع زنجیره‌های آن برای به حداقل رساندن تهدیدات ناشی از آن حائز اهمیت است. همچنین پس از وقوع تهدیدات بیوتروریستی، نیازمند سختگیری جهانی بر علیه استفاده‌کنندگان از آن هستیم. بنابراین قوانین کیفری لازم و همچنین نظارت بر اماکن علمی و آزمایشگاهی از جمله راهکارهای مقابله با بیوتروریسم است. نهادسازی بین‌المللی و مجازات مرتکبین پشتوانه حقوقی و کیفری بر علیه گسترش بیوتروریسم هستند.

جایگاه طب سنتی در شهرها و روستاهای ایران (اواخر حکومت قاجاریه و اوایل حکومت پهلوی)

صمد آقامیری, رامین یلفانی, محمد کلهر

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-18
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.32747

زمینه و هدف: اجرای نوسازی در کشور توسط حکومت پهلوی جوانب مختلف حیات ایرانیان را تحت تأثیر خود قرار داد. یکی از بخش‌هایی که در پی نوسازی دستخوش تحول شد، پزشکی سنتی بود. در این دوره، طب سنتی به تدریج جای خود را به پزشکی مدرن داد و فقط در برخی نواحی دورافتاده به علت فقدان نهاد بلدیه بود که این شیوه از طبابت رایج بود. زیرا، فراهم‌نمودن زمینه ایجاد دگرگونی در این حوزه و عبور از پزشکی سنتی به مدرن در این دوره بر عهده بلدیه قرار داشت.

مواد و روش‌ها: داده‌های ‌این تحقیق از طریق منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده و روش پژوهش نیز توصیفی ـ تحلیلی است. این تحقیق با به کارگیری داده‌های موجود در منابع و مأخذ مختلف تاریخی به بررسی جایگاه طب سنتی در شهرها و روستاها در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی می‌پردازد.

یافته‌ها: در این دوره تحولات و پیشرفت‌های بسیار زیادی در زمینه طبابت جدید در ایران صورت گرفت. بررسی وضعیت طب سنتی در این عصر با وجود پیشرفت‌های فراوان در عرصه پزشكی جدید می‌تواند پاسخی به یكی از مسائل مهم تاریخ اجتماعی ایران باشد.

نتیجه‌گیری: در نتیجه تسلط طب نوین به عنوان شیوه غالب درمان بیماری‌ها، طب سنتی تحت تأثیر عواملی همانند عوام‌زده‌‌شدن، آمیخته‌شدن با پاره‌ای از موهومات و باورهای خرافی و فقدان تجربه كافی و همینطور سوءاستفاده طبیبان سنت‌گرای ایرانی به منظور حفظ منافعشان در جامعه و امتناع از ایجاد تغییر در روش و شیوه‌های خود دچار ركود شد.

ارائه مفهوم واحد از «خون غیر طبیعی» علی‌رغم اقوال مختلف در منابع طب ایرانی

رحیمه دسترنج, فاطمه نوجوان

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-16
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.32388

زمینه و هدف: طب ایرانی با سابقه چند صد ساله، دیدگاه‌های قابل توجهی برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها دارد. با توجه به نقش رو به گسترش طب سنتی و مکمل در نظام سلامت و درمان نیاز است تا مبانی فیزیولوژی و پاتوفیزیولوژی این طب بررسی و تبیین شود. از آنجا که خون مجموعه‌ای از اخلاط اربعه است و بر حسب نظر حکمای طب ایرانی، تعادل و عدم تعادل در کمیت و کیفیت اخلاط، تعیین‌کننده سلامت و بیماری فرد می‌باشد. از این رو در این پژوهش، انواع خون غیر طبیعی که منشأ بیماری‌های متعدد می‌باشد، از دیدگاه حکما در قرون مختلف بررسی شد. این کار پیش‌نیاز پیشگیری و معالجه طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های هماتولوژی، متابولیک و غددی می‌باشد.

مواد و روش‌ها: اقوال حکما درباره خون در کتب متعدد طب ایرانی در قرون مختلف از حکمای قبل از ابن سینا، ابن سینا و بعد از آن، از جمله هدایه المتعلمین، قانون، خلاصه الحکمه مطالعه و مورد بررسی قرار گرفت، مطالب جمع‌آوری‌شده، دسته‌بندی و در قالب یک مقاله مروری تدوین شد.

یافته‌ها: لفظ «خون» یا «دم» بیش از آنکه به خلط دم به طور خاص و به عنوان یکی از اخلاط اربعه و مجزا از سایر اخلاط اشاره نماید به خلط دم به طور عام به عنوان خلطی که پایه و اساس اخلاط است و از سه خلط دیگر به میزان مقتضی در آن وجود دارد، اشاره می‌‌نماید. خون به دو قسم طبیعی و غیر طبیعی تقسیم می‌‌‌شود. خون طبیعی فاقد بوی بد بوده، رنگ سرخ، مزه شیرین و قوام معتدل دارد. اقوال حکما درباره خون غیر طبیعی متفاوت می‌‌باشد که این تفاوت در چهار گروه قابل تقسیم است: 1ـ گروه اول مثل ابن سینا و بسیاری از حکمای دیگر خون غیر طبیعی را حاصل تغییر در بعضی یا همه صفات خون طبیعی بیان نموده‌‌اند. 2ـ گروه دوم از جمله اخوینی خون را به سه قسم خون صفراوی، سوداوی و بلغمی تقسیم می‌‌‌کند. 3ـ گروه سوم شامل قسطا بن لوقا بعلبکی که خون غیر طبیعی را از نظر تغییر در کمیت و کیفیت به شش قسم تقسیم می‌‌‌کند. 4ـ گروه چهارم از جمله حکیم ارزانی در میزان الطب خون غیر طبیعی را به چهار قسم افزایش مقدار، رقیق، غلیظ و متعفن تقسیم می‌‌‌کند.

نتیجه‌گیری: جمع‌بندی نظر حکمای طب سنتی در زمینه خون غیر طبیعی، نشان می‌دهد که خون زمانی غیر طبیعی می‌‌‌شود که تعادل ترکیب آن از نظر کمی یا کیفی دستخوش تغییر شود که از دو مسیر این اتفاق می‌‌‌‌افتد یا خون در درون خود و بدون مخلوط‌شدن با چیزی، دچار تغییر در کیفیت شود یا این‌که چیزی از اخلاط یا مائیت با آن مخلوط شود و بنابراین صفات آن را تغییر دهد و انواع خون غیر طبیعی را ایجاد کند.

زمینه و هدف: عضو کلیه یکی از اعضای بسیار مهم در بدن است که مورد توجه اطبای ایران بوده و هست. افراد در معرض خطر پیشرفت بیماری کلیوی باید به طور مرتب مورد ارزیابی قرار گیرند. این افراد کسانی هستند که مبتلا به بیماری قند، دیابت، پرفشاری خون، بیماری عروقی و وابستگان نزدیک افراد مبتلا به بیماری‌های ارثی کلیه می‌باشند. هدف از این مطالعه: 1ـ معرفی بیماری‌های مربوط به کلیه؛ 2ـ تهیه فهرست گیاهان دارویی سنتی مناسب برای بیماری‌های کلیه از منابع معتبر طب سنتی؛ 3ـ شناسایی گیاهان دارویی مورد استفاده در طب کلاسیک و مقایسه این دو منبع برای یافتن گیاهان دارویی مؤثرتر در بهبود بیماری‌های کلیه بيماري‌هاي مزمن كليه در حال حاضر به يك معضل و تهديد بهداشت جهاني مبدل شده است.

مواد و روش‌ها: در این راستا مطالعات کتابخانه‌ای از دو منبع سنتی و جدید صورت گرفت، مانند کتاب‌های مخزن الادویه و تقویم الابدان و نیز اسامی علمی این گیاهان نیز از منابع معتبر مشخص گردید.

یافته‌ها: در این تحقیق فهرست بیماری‌ها در طب سنتی که شامل سوءمزاج، ورم، ضعف، سنگریزه کلیه و... و نیز انواع معالجه‌های پادشاهانه، درویشانه و عامیانه در طب سنتی معرفی شد. همچنین 54 گیاهان دارویی طب سنتی مؤثر در درمان بیماری‌های کلیه معرفی گردید.

نتیجه‌گیری: گیاهان دارویی در این تحقیق همراه با خانواده و نام علمی دقیق آن‌ها معرفی گردید و نیز طبیعت 63% گیاهان دارویی مفید کلیه گرم و خشک شناسایی شد.

نقد و تحلیل نسخه خطی طب منظوم «زبده» (متمم زبده) اثر شاه‌علی‌سلیمان با رویکرد پزشکی در عصر مؤلف

حمید رضا قانونی; محمد ابراهیم ایرج پور; زهرا ندافی

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-17
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.32440

زمینه و هدف: طب سنتی و مکتوب ایران جزء دانش‌های بومی و اصیل ایرانی است که نسل به نسل از گذشتگان به ما رسیده است. در واقع پزشکی سنتی بخش بزرگی از میراث کهن کشور ماست این بخش از طرفی با موضوعات پزشکی ارتباط دارد و از طرفی با نگاهی وسیع‌تر به زبان و ادبیات و دیگر دانش‌های این رشته مرتبط است. بخش بزرگی از ادبیات ایران با دانش‌هایی گسترده آمیخته است؛ یکی از این دانش‌ها دانش پزشکی است تقریباً تمام شاعران زبان فارسی در آثار خویش به موضوعاتی چون داروها، امراض، وسایل و زمینه‌های پزشکی اشاراتی، هرچند مختصر دارند. نسخه خطی «زبده» از جامع‌ترین آثار منظوم در زمینه پزشکی است که در قرن یازدهم قمری تألیف شده است. ناظم این اثر شخصی به نام شاه‌علی‌سلیمان کحّال است. آنچه می‌توان دریافت آن که وی حرفه چشم پزشکی داشته است و علاوه بر این اثر، اثری دیگر با عنوان حمیات (تب‌ها) دارد که آن را پس از زبده فراهم آورده است. نگارندگان مقاله پس از معرفی نسخه خطی «متمم زبده منظوم» شاه‌علی‌سلیمان کحّال می‌کوشند با تکیه بر دانش نسخه‌شناسی و مراجعه به کتابخانه و تذکره به معرفی این اثر یا روش‌های پژوهش موضوعات علوم انسانی بپردازند. نسخه خطی یادشده در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و هم‌اکنون به عنوان منبعی برای بررسی مباحث پزشکی ادبی قرن یازدهم قرار گرفته است.

مواد و روش‌ها: روش به کار گرفته‌شده در این پژوهش، روش کتابخانه‌ای و اسنادی است. بر این اساس، مطابق شیوه پژوهش در علوم انسانی و ادبیات فارسی نخست منابع فراهم آمد و سپس به مطالعه، بازخوانی، فیش‌برداری و تحلیل و تفسیر پرداخته شد. مواد این مقاله در درجه نخست نسخه خطی متمم زبده و در مراحل بعدی کتاب‌ها و مقالات علمی در این زمینه بود.

یافته‌ها: زبده آمیزه‌ای از درد‌ها و شیوه‌های درمان همراه با داروها و میزان آن‌ها با زبان و شیوه‌ای آهنگین و به نظم است. معرفی زبده و اثر او در فرایند پژوهش تاریخ طب، برجسته‌ترین یافته این پژوهش است.

نتیجه‌گیری: مطالعه نسخه خطی متمم زبده منظوم علاوه بر شناخت نسخه‌ای منظوم در زمینه‌های طب قدیم، چگونگی تشریح درد‌ها و کیفیت فراهم‌آوردن ادویه و داروهای گیاهی و گاه حیوانی، سبب شناخت دقیق‌تر مصنّف، اثر و جریان طب سنتی در عصر تیموری و آغاز دوره صفویه شد. این پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از طبیبان و صاحبان حرفه‌ها به منظور پایایی و یادگیری آسان، آثار خویش را به قالب و ساختار نظم ریخته و از این طریق خدمت بزرگی به روند پیشرفت این علوم کرده‌اند.

زمینه و هدف: در حالی که منع تشریح بدن انسان در فرهنگ مسیحی و اسلامی راه را بر آگاهی پزشکان از اندام‌های داخلی بدن انسان می‌بست، پزشکان یونانی و بعدها پزشکان مسلمان تلاش کردند از طریق تشریح حیوانات با شکل و عملکرد اعضای بدن آشنا شوند. جالینوس با تشریح خوک، یوحنا بن ماسویه و محمد بن زکریای رازی با تشریح بوزینه اعضای بدن را توصیف کردند و این روند در تمدن اسلامی ادامه داشت. پزشکانی چون رازی، علی بن عباس اهوازی و ابن سینا بخشی از کتاب‌های جامع پزشکی خود را به تشریح اختصاص داده‌اند. از قرن چهاردهم میلادی تشریح به منظور آموزش پزشکی در بیمارستان‌های برخی از کشورهای اروپایی آزاد شد و آموزش و نگارش کتاب‌های آموزشی درباره تشریح اندام‌های بدن تحول یافت.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش با تطبیق مبحث تشریح استخوان‌ها در دو دایرةالمعارف بزرگ پزشکی در تمدن اسلامی یعنی طب‌الملکی و قانون فی‌الطب نظرات علی بن عباس اهوازی و ابن سینا درباره استخوان‌ها بررسی می‌شود و سهم و نقش آنها در پیشرفت دانش تشریح مشخص می‌گردد.

نتیجه‌گیری: برخلاف آنچه تصور می‌شود که منع تشریح در اسلام سبب شده که پزشکان مسلمان اطلاعات چندانی از تشریح اندام‌ها نداشته باشند، مطالعه آثار پزشکان بزرگ مسلمان و ایرانی بیانگر تسلط آنان به تشریح و حتی اختلاف نظر آنان در این زمینه است. آنچه که از مقایسه دو اثر ارزشمند پزشکی دوره اسلامی به دست می‌آید بیانگر تلاش پزشکان برای توصیف دقیق استخوان‌های بدن است. علاوه بر این تقدم بخشیدن به تشریح در مباحث پزشکی و نظم و انسجام مطالب در این آثار حائز اهمیت است. در مقایسه طب‌الملکی و قانون باید گفت نظم و انسجام مطالب در طب‌الملکی بیش از قانون است و به گونه‌ای تدوین شده است که گویی برای آموزش پزشکی تألیف شده است. چنین نظم و ترتیبی را نمی‌توان در دیگر آثار پزشکی قبل از طب‌الملکی یافت، هرچند ابن ربن طبری در فردوس‌الحکمه و رازی در طب‌المنصوری هم به تبویب آثار خود اهمیت داده‌اند و در بخش‌هایی از کار خود موفق بوده‌اند، اما در طب‌الملکی نوعی پیوستگی و انسجام در سراسر کتاب به چشم می‌خورد که درخور تحسین است.

مقاله مروری


جنگ‌هاي پلوپونزي و تأثير آن در شيوع بيماری طاعون در آتن 431 تا 404 قبل از میلاد

سید فرهاد سید احمدی زاویه, سید علیرضا گلشنی

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-11
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.29810

زمینه و هدف: در سال 431-404 ق.م. در یونان باستان، شاهد درگیری و جنگ داخلی هستیم. از یک‌‌سو، اتحادیۀ پلوپونزی با همراهی اسپارت و از سویی‌دیگر اتحادیۀ دولت ـ شهر‌های آتن و متحدانش رو‌به‌روی هم قرار داشتند. شاید دلیل این جنگ‌های داخلی را بتوان در شکوه و عظمت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی آتن در مقایسه با سایر دولت ـ شهر‌ها دانست. احتمالاً سلطه و برتری آتن در دریا نیز از عوامل زمینه‌ساز برای شعله‌ور‌شدن آتش جنگ داخلی خانمان‌سوز در یونان، بود. هم‌زمان با جنگ‌های پلوپونزی در ایران، اردشیر اول (465-424 ق.م.) جانشین خشایارشا شده بود و او از اسپارت حمایت می‌کرد. شاهنشاه هخامنشی، سیاست تفرقه و ایجاد اختلاف بین دولت ـ شهر‌های یونان را در دستور کار سیاست خارجی خود قرار داده بود. باید خاطر‌نشان ساخت که جنگ داخلی یونان با فتح قاطعانۀ اسپارت و تسلیم آتنی‌ها در سال 404 ق.م. به پایان رسید. هدف ما از این نوشتار بررسی طاعون سال 430 و 429 ق.م. در خلال مرحلۀ اول جنگ‌های داخلی یونان میان سال‌های 431-421 ق.م. است.

مواد و روش‌ها: ﺭﻭﺵ به کار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ در ﺍﻳـﻦ ﭘـﮋﻭﻫﺶ، ﺭﻭﺵ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪﺍی ﻭ ﭘﮋﻭﻫﺸــی ﺗــﺎﺭﻳخی (Historical Research) ﻣــﻲﺑﺎﺷــﺪ ﻭ با ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺗـﺎﺭﻳخ‌محور ﺷـﻴﻮﻩﺍی ﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺩﺭ ﻋﻠـﻮﻡ ﺍﻧﺴـﺎنی رایج است، ﺑـﻪ ﻧﻘـﺪ ﻭ ﺑﺮﺭﺳـﻲ جنگ‌های پلوپونزی و تأثير آن در شيوع بيماری طاعون در آتن 431 تا 404 ق.م. خواهیم پرداخت.

یافته‌ها: شیوع طاعونِ آتن از جمله مهم‌ترين بيماري‌هاي شايع در دوران یونان باستان بوده است و تلفات بسياري بر جای گذاشت. در اين مقاله جنبه‌هاي گوناگون اين بيماري را به کمک منابع تاریخی، ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺟﺪﻳﺪ ﻭ ﻣﻘـﺎﻻﺕ ﻋﻠﻤـﻲ مورد بررسي قرار می‌دهیم.

نتیجه‌گیری: شیوع طاعونِ آتن که برخی آن را از مصر می‌دانند و برخی سرچشمۀ شرقی براي آن قائل‌اند. در‌‌ هر‌ حال، صدمات این بیماری مُسری و وحشتناک که باعث از بین رفتن تعداد زیادی از سکنۀ آتن شد، حاکی از اهمیت موضوع است. ظهور بقراط و درمان بیماری طاعون را باید پایان شیوع این بیماری بدانیم.

کارایی و ایمنی در تولید و مصرف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی

سيد عباس ميرجليلي

مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, دوره 12 شماره 45 (1399), 9 January 2021, صفحه 1-15
https://doi.org/10.22037/mhj.v12i45.29956

زمینه و هدف: به رغم تمايل به مصرف گياهان دارويي و گياه‌درماني، کمتر مستند علمي در خصوص مشكلات و ضروريات مصرف اين نوع داروها، به‌ويژه در مورد اثرات جنبي، سلامت محصولات گياهي و حتي تداخلات دارويي به زبان فارسي منتشر شده است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه به منظور بازبینی و نقد مستندات علمی مرتبط با چالش‌های تولید و مصرف گیاهان دارویی، مطالعه‌اي مروری با بررسي منابع از طريق كاوش در منابع علمي از بانك‌هاي اطلاعات ساينس دايركت، گوگل اسكولار، پاب مد، مگیران و سید انجام شد و براي تهيه اصل گزارش‌ها از كتابخانه ديجيتال گيگاليب كمك گرفته شد. از واژه‌هاي «گياهان دارويي»، «اثرات معكوس»، «اثرات جانبي»، «تداخلات دارو - گياه» و «طب مكمل» براي جستجو بين سال‌هاي 2000 تا 2018 استفاده شد. سؤالات محوری مطالعه این بود که آیا گیاهان دارویی و داروهای گیاهی عرضه شده، از سلامت و کارایی لازم برای مصرف عموم جامعه برخوردار هستند؟ و آیا مصرف بی‌رویه و توأم با داروهای شیمیایی باعث افزایش تأثیر داروها خواهد شد یا خیر؟

یافته‌ها: نتایج حاکی از تعدد گزارش‌های علمی مرتبط با اثرات دارویی و درمانی گیاهان دارویی بودند. عواملی همچون تبلیغات، فرهنگ و دل‌زدگی از داروهای شیمیایی در گرایش به مصرف آنها دخیل بودند. گزارش‌های متعدد از تولید ناسالم و تقلب در گیاهان دارویی و نبود تخصص در تجویز و نسخه‌دهی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی نیز وجود داشت.

نتیجه‌گیری: استفاده از داروهاي گياهي بی‌مخاطره نيست. مصرف آگاهانه گیاهان داوریی و توجه به اثرات جانبی و تداخلات دارویی احتمالی آنها توصیه می‌شود. استانداردسازی فرآیندهای تولید گیاهان دارویی برای اطمینان بخشی از کارایی و ایمنی آنها نیز ضروری است.