مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: مواد مغذی تخم مرغ در سلامت اعضای مختلف بدن همچون مغز، سیستم قلبی متابولیک، سیستم عضلانی اسکلتی، پوست و چشم‌ها نقش مهمی دارند. جهت حفظ بالاترین محتوای مواد مغذی تخم مرغ، پخت و پز مناسب آن توصیه می‌گردد، اما تحقیقات بالینی خاصی بر نقش نوع پخت تخم مرغ بر خواص غذایی و درمانی آن انجام نشده است. به همین دلیل، این مطالعه به گردآوری و بررسی مباحث مربوط به انواع روش‌های طبخ تخم مرغ بر اساس متون طب ایرانی و مقایسه آن با منابع تغذیه نوین پرداخته است.

مواد و روش‌ها‌: بررسی حاضر، یک مطالعه مروری است که در آن منابع طب ایرانی در نرم‌افزار طب‌النور (نسخه 5/1) و بانک‌‌های الکترونیکی فارسی، سایت‌های PubMed، Google Scholar، ScienceDirect، Embase و وب‌سایت‌های مرجع سلامت آب و غذای آمریکا مورد جستجو قرار گرفتند. در نهایت یافته‏‌های به دست‌آمده مورد طبقه‌‏بندی و تحلیل محتوا قرار گرفت.

یافته‌ها: در کتب طب سنتی ایران، علاوه بر اشاره به خواص قسمت‌های مختلف تخم مرغ، به آثار متفاوت روش‌های متنوع طبخ تخم مرغ پرداخته شده است. حکمای این مکتب طبی، دست کم پنج روش پخت را مطرح نموده‏اند که شامل اندک گرم‌شده، عسلی، سفت آب‌پز، نیم‌رو و خاگینه می‏باشد. در این متون خواص درمانی هر یک از این موارد و کیفیت هضم و گوارش آن‌ها در بدن به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است. از بین پنج روش اصلی پخت تخم مرغ، بر روی اثرات درمانی و گوارشی زرده عسلی تأکید بیشتری وجود دارد، چراکه هضم راحت آن منجر به ظهور بهتر اثرات مفید زرده تخم مرغ می‌شود.

نتیجه‌گیری: با وجود آنکه حکمای طب ایرانی، روش‌های متنوعی را برای طبخ تخم مرغ مطرح نموده‏‌اند، راحتی هضم یکی از مهم‌ترین فاکتورهای تصمیم‌گیری آن‌ها برای پیشنهاد نوع روش طبخ جهت تجویزهای درمانی آن می‏باشد. این در حالی است که در تحقیقات تغذیه نوین، بدون توجه به روش پخت تخم مرغ، در مورد تأثیر استفاده از آن در بیماری‌هایی مانند بیماری‌های قلبی یا دیابت مطالعه صورت گرفته است. با توجه به آنکه بسیاری از موارد ذکرشده از تخم مرغ در متون طب ایرانی طی بررسی‌های علمی نوین مورد تأیید قرار گرفته است، به نظر می‏رسد که مطالعات بالینی بر مطالب مرتبط با تخم مرغ در این متون در شناخت بهتر آثار درمانی آن راه‌گشا باشد.

زمینه و هدف: سفینه تبریز، نسخه خطی با ارزشی از وضعیت عمومی علم در تبریز قرن هشتم قمری است که در دوران رکود علمی پس از حمله مغول و احتمالاً با هدف احیای آثار در معرض نابودی، جمع‌آوری شده است و تا حدودی وضعیت طب سنتی را که از کجاها تأثیر پذیرفته و کدام اولویت‌ها را در روش پیشگیری و درمان توصیه کرده، بازگو می‌کنند و به هدف نگارنده که بررسی سابقه طب سنتی در ایران است، مدد می‌رساند.

مواد و روش‌ها: با توجه به روش تحقیق اسناد و آثار تاریخی، نگارنده پس از شناسایی و بازنویسی آثار به توصیف مکتوبات مربوط به طب سنتی پرداخته و با کمک آثار متناظر هم عصر به تحلیل آن‌ها اقدام کرده است. تمام منابع مورد استفاده، در فهرست منابع ذکر شده است.

یافته‌ها: سفینه تبریز، حاوی رساله‌هایی در طب سنتی با موضوع بهداشت و پیشگیری، درمان جسمی و روحی، معرفی انواع داروهای طبیعی است. کاتب سفینه فقط در بعضی از رساله‌های طبی منبع اخذ خود را ذکر کرده است. سیزده رساله مفصل و مجمل طبی که غالباً به شکل جدول تنظیم شده‌اند.

نتیجه‌گیری: در موضوع بهداشت و پیشگیری، میراث ایران و روم تأثیرگذار بوده و توجه به نوع تغذیه مهم بوده است. در خصوص درمان نه تنها به درمان فوری توجه می‌شده، بلکه طب سنتی در این دوره نیز بر مزاج شناسی استوار و احتمالاً تحت تأثیر نگارش‌های قرن ششم قمری خصوصاً «فرخ‌نامه» جمالی یزدی بوده است. سفینه تبریز حکایت از تأثیر فضای فرهنگی و اجتماعی بر روند پذیرش روش درمان از سوی مردم دارد، زیرا فضای صوفیانه حاکم میان عوام و عقاید خرافی در رشد نوع خاصی از روان درمانی مؤثر بوده است. علم الفراسه در روانشناسی اهمیت داشت و در داروسازی به تأثیر درمانی کانی‌ها و احجار و خواص غلات و معطرات عنایت ویژه‌ایی می‌شده است.

زمینه و هدف: رعایت بهداشت فردی یکی از مهم‌ترین عوامل پیشگیری از گسترش بیماری‌های مسری است. در همین رابطه توجه به مسأله «حفظ‌الصحه نسوان» (بهداشت و سلامت زنان) به دلیل ارتباط مستقیم زنان با جنین و کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مطالعه حاضر به بررسی موضوعات مرتبط با «حفظ‌الصحه نسوان» مندرج در جراید خود زنان پرداخته است. در این مقالات موضوع بهداشت زنان تنها به دلیل نقش مادری زنان مورد توجه بوده است.

مواد و روش‌ها: استفاده از منابع کتابخانه‌ای، با توصیف، مقایسه و تحلیل داده‌ها و تأکید بر تمامی شمارگان باقی‌مانده از 9 روزنامه منتشرشده توسط زنان با نام‌های: دانش، شکوفه، زبان‌زنان، نامه بانوان، عالم نسوان، جهان‌زنان، مجله جمعیت نسوان وطنخواه، نامه نسوان شرق و پیک سعادت نسوان است. این مطالعه مقطعی شامل سال‌های 1289 ش./ 1910 م. (سال انتشار نخستین روزنامه زنان با محوریت مسائل پزشکی) تا سال 1307 ش./ 1928 م. (ایجاد نخستین مدرسه آموزشی فن قابلگی) می‌باشد که در قالب بررسی 68 مقاله مندرج در روزنامه‌های منتشرشده توسط زنان صورت پذیرفته‌ است.

یافته‌ها: در این مقالات از نظر موضوعی به چهار دوره: 1ـ سلامت زنان در دوران پیش از بارداری؛ 2ـ سلامت زنان در دوران بارداری؛ 3ـ سلامت زنان در دوران وضع حمل؛ 4ـ سلامت زنان در دوران شیردهی کودک اشاره شده است.

نتیجه‌گیری: «حفظ‌الصحه نسوان» در دو مرحله دوران بارداری و دوران شیردهی کودک مورد توجه ویژه بوده است. موضوع مهم در این بین هم‌خوانی برخی توصیه‌های پزشکی به زنان در مطبوعات دوره مورد بحث با تحقیقات و پژوهش‌های اخیر است؛ مواردی چون: وجود ارتباط مستقیم میان توده‌های بدنی (چاقی) با ناباروری زنان، تعیین سن مناسب بارداری، رعایت فاصله میان بارداری‌های بعدی و نقش گیاهان دارویی مانند بهارنارنج در کاهش دردهای دوران بارداری و پس از زایمان.

زمینه و هدف: پایه و اساس طب سنتی بر آثار ارزشمند طبی کهن چون الحاوی، قانون، ذخیره خوارزمشاهی و آثاری از این دست بنا شده است. در این مقاله یکی از کتب طبی شبه‌قاره موسوم به «طب اورنگشاهی» نوشته درویش محمدحکیم امن‌آبادی که تاکنون تصحیح نشده و اطلاع دقیقی از نسخه‌های آن در دست نیست.

مواد و روش‌ها: تحقیق بر اساس روش مطالعه کتابخانه‌ای انجام شد. در این پژوهش ابتدا فهرست دقیق نسخ طب اورنگشاهی استخراج، سپس با روش تحلیل محتوا، متن نسخه خطی اثر محفوظ در کتابخانه مجلس، معرفی و از زاویه متن‌شناسی و کتاب‌شناسی توصیفی بررسی شد.

یافته‌ها: طب اورنگشاهی از آثار ناشناخته طب سنتی است و در هندوستان تصنیف شده است. این اثر تاکنون تصحیح و معرفی نشده است. از این کتاب دو نسخه خطی در کتابخانه مجلس و نسخی در کتابخانه‌های دیگر ایران و جهان نیز موجود است. مصنف طب اورنگشاهی، درویش محمدحکیم امن‌آبادی از اطبای حاذق ایرانی است که به هند مهاجرت کرده و اثرش را به اورنگ زیب تقدیم نموده است. این کتاب در هفت باب و بیش از سیصد فصل اهم مبانی طبی و دارویی کهن را بررسی کرده است.

نتیجه‌گیری: طب اورنگشاهی یکی از آثار برجسته طبی هند به لحاظ بیان آرای حکمای هند، دستورها، تدابیر دارویی و بیان مفردات طبی هندی است. علاوه بر این مصنف در مواضع بسیاری به نقل مبانی طبی حکمای ایران و هند پرداخته و ضمن ایراد نظر خویش به گونه‌ای مستدل بحث می‌کند. در حیطه دارویی هم تدابیر ویژه امن‌آبادی که اسامی خاص بر آن‌ها نهاده از مهم‌ترین خصایص طبی اثر است.

زمینه و هدف: برص اصطلاحی پزشکی و قدیمی است که امروزه از آن به تعابیر مختلفی یاد می‌شود. گروهی آن را پیسی، بعضی لک و پیس و برخی دیگر ویتیلیگو می‌دانند. تعریف صحیح این واژه، ردّ شبهات وارده بر مفهوم آن و مقایسه یافته‌های حاصل از مرور منابع طب سنتی و طب رایج در این موضوع، از مهم‌ترین اهداف این تحقیق می‌باشد.

مواد و روش‌ها: در این کنکاش علمی سعی شده است که علاوه بر بازنگری تحلیلی و ادبی به برص، این مفهوم در طب سنتی ایران و طب رایج مورد بررسی، مقایسه و تحلیل قرار گیرد.

یافته‌ها: بر اساس منابع طب سنتی ایران، برص بیماری پوستی مزمنی است که در برخی موارد، تا عمق بدن نیز نفوذ می‌کند و با خارش و سوزش دردناک همراه است و به دلیل عوارض ظاهری، باعث دوری شخص از اجتماع می‌شود.

نتیجه‌گیری: مفهوم برص تنها معادل لکه‌های سفید صِرف و یا ویتیلیگوی امروزی نیست.

زمینه و هدف: ایران کشوری بزرگ و صاحب تاریخی غنی و ارزشمند است و با شرایط آب ‌و هوایی و ارتفاعی ویژه‌ای که دارد از پوشش گیاهی بی‌مانندی برخوردار است. نقش دانشمندان ایرانی پیش و پس از اسلام در رشد و تحول علم به اندازه‌ای است که حتی دانشمندان و پژوهشگران غربی که می‌کوشند یونان و غرب را مهد تمدن و علم معرفی نمایند، نمی‌توانند آن را انکار کنند. تاریخ پزشکی ایرانی به سده‌های پیش از میلاد برمی‌گردد، حتی به گفته خود دانشمندان نامی غربی تاریخ علم، پزشکی ایرانی از بنیان‌گذاران طب یونانی می‌باشد. بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایرانی و تاریخچه آن در پژوهش‌های ایرانی گیاهان دارویی هدف این مقاله است.

مواد و روش‌ها: پژوهش‌های ایرانی در زمینه گیاهان دارویی با انجام جستجویی محدود به ایران در منابع علمی معتبر مانند PubMed، Scopus و Wiley استخراج و بررسی شدند.

یافته‌ها: اگرچه تلاش‌های ارزشمندی در زمینه معرفی تاریخچه پزشکی سنتی ایرانی، دانشمندان ایرانی و گیاهان دارویی ایران انجام گرفته است، اما به نظر می‌رسد این موضوعات چنانکه باید و شاید مورد توجه جدی قرار نگرفته‌اند. برای نمونه، بانک اطلاعاتی بین‌المللی گیاهان یا گیاهان دارویی ایران وجود ندارد. همچنین کتابی در جستجوی نگارنده یافت نشد که به طور خاص به معرفی گیاهان بوم‌زاد ایران یا گیاهان یک استان پرداخته باشد.

نتیجه‌گیری: شناخت پزشکی سنتی ایرانی و معرفی درخور آن به شکل یک پزشکی مستقل به جامعه بین‌المللی نیازمند مدیریت و برنامه‌ریزی در سطح ملی و تلاش و توجه دانشمندان و پژوهشگران محترم ایرانی به پیشینه تاریخی پزشکی سنتی ایرانی، شناسایی و معرفی کاربردی گیاهان دارویی بوم‌زاد ایرانی است.

زمینه و هدف: طاعون یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های عفونی با مرگ و میر بالا است که از طریق باکتری یرسینیا پستیس (Yersinia Pestis) ایجاد می‌شود و با شروع ناگهانی تب، درد و تورم غدد لنفاوی بروز پیدا می‌کند. هدف از این مطالعه، بررسی بیماری طاعون از منظر طب سنتی ایران و مقایسه یافته‌های حاصل با رویکرد طب رایج به طاعون است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه، ما منابع معتبر طب سنتی ایران در قرون مختلف شامل کتاب «قانون در طب»، «ذخیره خوارزمشاهی»، «اکسیر اعظم» را مطالعه و مطالب آن‌ها را با یافته‌های اخیر در خصوص طاعون مورد مقایسه قرار دادیم.

یافته‌ها: طاعون در طب سنتی ایران تعریفی مشابه طب رایج دارد و یک بیماری واگیردار همراه با تب و تورم گوشت‌های سست یا غدد لنفاوی بدن توصیف شده است. تعفن هوا و استعداد بدنی افراد از عوامل مستعدساز ابتلای به این بیماری شمرده شده است و جا به جایی از هوای عفونی گرم به هوای لطیفِ معتدل، مصرف داروهای گیاهی مانند انار، آلوبخارا، سرکه و استعمال عطریات و بخورات مانند عود، صندل و گلاب از مهم‌ترین توصیه‌های اطبای ایرانی در پیشگیری از این بیماری می‌باشند و مصرف گل ارمنی و جَدوار در درمان آن مفید بیان شده است.

نتیجه‌گیری: شواهد اخیر نشان می‌دهند که توصیه‌های بهداشتی درمانی طب سنتی ایران در خصوص طاعون با موازین علمی روز منطبق است و بررسی بیشتر منابع طب ایرانی می‌تواند منجر به بازشدن دریچه‌های تحقیقاتی جدید در مقابله با اپیدمی‌های عفونی از جمله طاعون شود.

زمینه و هدف: حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، بزرگ‌ترین حماسه‌سرای تاریخ ادب پارسی است. شاهنامه فردوسی یکی از آثار فاخر جهانی است که از بطن اشعار حماسی آن می‌توان جنبه‌های مختلف علمی، اجتماعی و تاریخی را بیرون کشید و مورد بررسی قرار داد. یکی از موارد مهم علمی، دانش پزشکی است که در داستان‌های حماسی نامه باستان به زیبایی و حکیمانه به تصویر درآمده‌اند. این پژوهش بر آن است دیرینگی دانش پزشکی و تخصص‌های مربوط به آن را در اشعار شاهنامه فردوسی به ویژه داستان زاده‌شدن «رستم» پهلوان اسطوره‌ای ایرانی که به شیوه «کارد پزشکی» (عمل رستم‌زاد) متولد شده است را واکاوی کند.

مواد و روش‌ها: پژوهش یادشده درصدد بیان شکوه و قدمت تاریخ پزشکی ایران باستان آن هم در موضوع مهمی مانند جراحی است که به روش مطالعه و بررسی کتابخانه‌ای با تکیه بر منابع اصیل تاریخ پزشکی انجام گرفته است.

یافته‌ها: شاهنامه یکی از بهترین منابع اصیل در اثبات قدمت تاریخ پزشکی ایران باستان است که مورد غفلت قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری: اشعار فردوسی نشانِ پروردگی و پیشرفتگی و پرمایگی دانش پزشکی را دارد. داستان زادن «رستم» پهلوان اسطوره‌ای ایرانی و شیوه جراحی در دوره باستان و اصطلاحات پزشکی که حکیم در نظم آورده، نمونه‌ای از اوج دانش پزشکی ایرانیان است.