مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

سردبیر محترم

باید اعتراف کنم که در برابر اصطلاح «سلامت معنوی» و به ویژه در رابطه آن با عرفان، همواره با نوعی دشواری رو به رو بوده‌ام. در واقع این ترکیب تازه که احتمالاً ترجمه و تقلیدی از اصطلاح «La Santé Spirituelle» است که گاه با «سلامت روانی» اشتباه می‌شود. درباره سلامت بدن که موضوع دانش پزشکی است، از دیرزمان از آن به تعادل و عدم اختلال در قوای بدن یا وظایف اعضای آن تعبیر نموده‌اند. «سلامت روانی» را که موضوع دانش روانشناسی است، به معنای تعادل و عدم اختلال در رفتار و روان انسانی دانسته‌اند. به ظاهر، با این تعاریف چندان دشواری نداریم، ولی سؤالی که مطرح می‌گردد این است که منظور از سلامت معنوی چیست؟ و اساساً قید «معنا» یا وصف «معنوی» در اینجا چه مفهومی دارد؟

همگان پذیرفته‌اند که منظور از «سلامت معنوی» فقدان بیماری‌های تن یا روان نیست تا پزشک یا روانشناس به درمان آن بپردازد، پس ناگزیر باید گفت که نوعی از بیماری‌ها وجود دارد که از جنس بیماری‌های تن و روان نیست تا درمان آن را از شفاخانه طبیب تن یا روان جستجو کنیم و ظاهرا شفای از این بیماری‌های ناشناخته و معنوی را «سلامت معنوی» نام نهاده‌اند. بنابراین در آغاز، برای آشنایی با سلامت معنوی باید به قلمرو ناشناخته و گسترده عالم معنا نظری بیندازیم....

مقدمه: موضوع سلامت معنوی به عنوان بعد چهارم سلامت، از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد، ولی متأسفانه بنا به دلایلی همچون اختلاف در جهان‌بینی و ایدئولوژی و نوع نگرش به سلامت معنوی، اختلاف در تعاریف و حدود سلامت معنوی و فقدان معیارها و شاخص‌های لازم برای سنجش و پیمایش آن در افراد و جامعه، جایگاه آن در دانش و عملکرد پزشكی تثبیت نشده است. مطالعه حاضر با هدف تدوین معیارهای سلامت معنوی از دیدگاه وحیانی انجام شده است.

روش: در این مطالعه که به روش تحلیل مفهومی انجام شد، با بهره‌گیری از متون وحیانی، تلاش شده است برخی معیارها برای سلامت معنوی ارائه شود تا راه برای دیگر پژوهشگران جهت تدوین شاخص‌های كیفی و كمی سلامت معنوی هموار گردد.

یافته‌ها: در بخش اول این نوشتار، بخشی از آیات قرآن و احادیث معصومین (ع) به عنوان مبانی و ادبیات نظری مرور شده و در بخش دوم آن 70 معیار ارائه گردید.

بحث و نتیجه‌گیری: معیارهای ارائه‌شده می‌تواند پس از اعتباربخشی و پیمایش‌های لازم و دریافت نظر خبرگان و اجرای آن در حوزه‌های محدود، به عنوان دست‌مایه اولیه، جهت تدوین شاخص‌های کیفی و حتی كمی سلامت معنوی مورد استفاده قرار گیرد.

مقدمه: سلامت معنوی یک بعد از ابعاد سلامتی انسان و مراقبت معنوی بخشی از وظایف مهم پرستاران است. پژوهش حاضر با هدف تعیین دیدگاه پرستاران و دانشجویان پرستاری نسبت به معنویت و مراقبت معنوی بیماران، در سال 94 انجام شده است.

روش: این مطالعه از نوع توصیفی ـ مقطعی است که جامعه پژوهش آن را کلیه پرستاران شاغل و دانشجویان سال آخر شاغل به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی سبزوار تشکیل می‌دادند. نمونه‌گیری از دانشجویان به صورت سرشماری و از پرستاران به صورت تصادفی انجام شد. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه سنجش معنویت و مراقبت معنوی (Spirituality and Spiritual Care Rating Scale-SSCRS) بود که روایی و پایایی آن سنجیده شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS 16 تحلیل شد.

یافته‌ها: میانگین نمره کل نگرش نسبت به معنویت و مراقبت معنوی در پرستاران شرکت‌کننده 0/88±52/44 و در دانشجویان 1/74±54/57 بود، ولی این میانگین در بین پرستاران و دانشجویان از نظر آماری اختلاف معنی‌داری نداشت. بین میانگین نمره نگرش نسبت به معنویت و مراقبت معنوی با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی افراد شرکت کننده ارتباط آماری معنی‌دار مشاهده نشد.

بحث و نتیجه‌گیری: نگرش شرکت‌کنندگان در مطالعه نسبت به موضوع معنویت و مراقبت معنوی مطلوب بود که می‌تواند به عنوان یک سرمایه مورد توجه برنامه‌ریزان حوزه سلامت قرار گیرد. انجام مطالعات بیشتر در مورد عوامل اثرگذار بر این نگرش در کارکنان پرستاری و دانشجویان پیشنهاد می‌شود.

مقدمه: بعد معنوی سلامت نقش مهمی در احساس خوب‌بودن و کیفیت زندگی انسان دارد. این پژوهش با هدف تعیین میزان سلامت معنوی دانشجویان پرستاری و اتاق عمل دانشکده علوم پزشکی لارستان، در سال 1394 انجام گرفته است.

روش: در این مطالعه توصیفی ـ مقطعی جامعه پژوهش شامل 254 نفر از دانشجویان پرستاری و اتاق عمل شاغل به تحصیل در دانشکده علوم پزشکی لارستان بود که به صورت سرشماری مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار پژوهش، پرسشنامه سلامت معنوی پولتزین و الیسون بود. به لحاظ اخلاقی، دانشجویان به صورت آگاهانه و دوطلبانه، پس از ارائه توضیحات لازم در رابطه با اهداف پژوهش وارد مطالعه شدند. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS 16 استفاده گردید.

یافته‌ها: میانگین و انحراف معیار نمره سلامت معنوی دانشجویان 79/6±58/81 و در سطح متوسط بود. نمره بعد سلامت مذهبی 51/3±65/34 و نمره بعد سلامت وجودی 98/3±93/46 بود. 07/23 درصد از دانشجویان از سطح سلامت معنوی پایین، 11/75 درصد از سطح سلامت معنوی متوسط و 8/1 درصد از سطح سلامت معنوی بالا برخوردار بودند. بین میانگین نمره سلامت معنوی و جنسیت دانشجویان ارتباط معنی‌داری وجود داشت و دانشجویان پسر سلامت معنوی پایین‌تری داشتند. سلامت معنوی با سایر ویژگی‌های جمعیت شناسی شامل سن، رشته تحصیلی، وضعیت سکونت و وضعیت تأهل ارتباط معنی‌داری نداشت.

بحث و نتیجه‌گیری: یافته‌های پژوهش بر پرداختن به سلامت معنوی دانشجویان دلالت دارد. گنجانیدن موضوع معنویت در محتوای تئوری و عملی دروس رشته‌های علوم پزشکی، آموزش و ترویج الگوهای مذهبی در دانشگاه‌ها برای بهبود سلامت معنوی دانشجویان، توصیه می‌گردد.

مقدمه: کودک به موجب شأن و کرامت انسانی، با گرایش درونی و جاذبه معنوی به نام فطرت خداجویی و خداخواهی ـ میان روح لطیف او و کانون هستی، یعنی مبدأ اعلی ـ متولد می‌شود که بر این اساس آمادگی رشد، شکوفایی و بالندگی را دارد و توجه به حفظ و ارتقای این گوهر ارزشمند، کمال انسانی و سلامت معنوی را به ارمغان می‌آورد. از این رو، نوشتار پیشِ رو درصدد پاسخ به این سؤال است که شالوده و بنيان تربیت معنوی کودک چیست و اصول پیشگیر‌ی از آسیب‌های معنوی و راه‌کارهای تأمین سلامت معنوی در شریعت جاودانی اسلام کدامند؟

روش: در این مطالعه که به روش تحلیل مفهومی انجام شد، از متون اسلامی برای پاسخ به سوالات پژوهش استفاده شده است.

یافته‌ها: ظرفیت و ظرافت وجودی کودکان اقتضای آن را دارد که والدین به عنوان نخستین و مهم‌ترین مربیان هدایت‌گر و پرورش‌دهنده فطرت کودک، در راستای حفظ، نگهداری و حمایت از روح و روان آسیب‌پذیر او، بر پایه مصلحت و در سایه احیای شخصیت کودک، همراه با تأمین رفاه، ایجاد معرفت و تقویت فرهنگی، به دور از هر گونه افراط و خشونت و با آموزش تدریجی و سالم‌سازی محیط، می‌توانند در ارتقا و پرورش سلامت معنوی طفل، نقش محوری ایفا نمایند.

بحث و نتیجه‌گیری: بر پایه آموزه‌های اسلامی، هر گونه انحراف و کج‌روی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، در جهت سرکوب فطرت توحیدی می‌تواند پیامدهای زیان‌باری در روح و روان طفل ایجاد نموده و سلامت معنوی وی را مورد آسیب قرار دهد. از این رو غفلت یا كم‌توجهی والدین به سلامت معنوی كودك نه تنها بالندگی و سعادت وی، بلکه خانواده و جامعه را تحت مخاطرات ناگواری قرار می‌دهد.

مقدمه: سلامت معنوی افراد به خصوص اقشار مولد جامعه، لازمه پویایی، بالندگی و اعتلای جامعه است. در این راستا مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان سلامت معنوی در دانشجویان پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی فسا انجام گردیده است.

روش: این مطالعه توصیفی ـ مقطعی بر روی 120 نفر از دانشجویان، دانشگاه علوم پزشکی فسا، در سال 1395 انجام گرفت. ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه سنجش سلامت معنوی در جامعه ایرانی بود. داده‌ها با استفاده از روش‌های آماری توصیفی و استنباطی، و نرم‌افزار SPSS 22 تجزیه و تحلیل شد. P<0/05 به عنوان ﺳﻄﺢ ﻣﻌﻨﻲداری در ﻧﻈﺮ ﮔﺮفته شد.

یافته‌ها: میانگین نمره کلی سلامت معنوی دانشجویان در حد پایینی قرار داشت (19/25±211/91). 50‌% از شرکت‌کنندگان از سطح سلامت معنوی پایین برخوردار بودند. بین میانگین نمره سلامت معنوی با متغیرهای جنس، وضعیت تأهل، رشته تحصیلی، سال ورودی و محل سکونت ارتباط آماری معنی‌داری مشاهده نشد (P>0/05).

بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های پژوهش، سلامت معنوی دانشجویان پیراپزشکی در حد پایین بوده که بر اهمیت پرداختن به موضوع معنویت و سلامت معنوی در بین دانشجویان، به دلیل تأثیر آن بر پیشرفت تحصیلی و ارتقای امید به زندگی آنان دلالت دارد، لذا پیشنهاد می‌گردد، متولیان حوزه سلامت معنوی، عوامل مؤثر و مرتبط با سلامت معنوی را در دانشجویان مورد توجه جدی قرار دهند.

مقدمه: «انفاق» ودیعه‌ای الهی از عرش کبریایی برای انسان خاکی است که در آن، انسان در این عمل از یکسو نظر به وجود الهی و از دیگر سوی، نگاه به خلق خداوند دارد. «انفاق» در منابع اسلامی معنای عامی داشته که اعم از اعطای مادی است و نقش به سزایی در آرامش و سلامت معنوی انسان دارد. بر این اساس هدف نوشته حاضر تبیین کارکردهای تربیتی انفاق و نقش آن در سلامت معنوی از دیدگاه قرآن و روایات می‌باشد.

روش: این تحقیق میان رشته‌ای با رویکرد قرآنی ـ روایتی و با بهره‌گیری از شیوه تحلیل مفهومی انجام گردیده است.

یافته‌ها: اگرچه «انفاق» در ظاهر کاسته‌شدن از داشته‌های مادی انسان است، اما در باطن باعث ارتقای روحیه شادکامی و موجب سعادت اخروی است که با ایجاد مؤلفه‌های شناختی و رفتاری و سلب مؤلفه‌های منفی از انسان سلامت روح و روان را به ارمغان می‌آورد.

بحث و نتیجه‌گیری: «انفاق» با تقویت وجدان اجتماعی و روحیه همدلی با ایفای «نقش تقویتی»، در کنار ایجاد الفت و گسترش تعاملات انسانی که به نقش تکاملی نامبردار است و نیز با درمان بیماری‌های بخل و مال دوستی و سایر نقش‌های دیگر، تأثیر بالایی در ارتقای سلامت معنوی فرد و جامعه دارد و کارکردهای آن در دو شکل ایجادی و سلبی تجلی می‌گردد.

ارتقای سلامت معنوی به دو طریق قابل اجرا است: اول افزایش ایمان و معنویت جامعه؛ دوم این‌که از سلامت معنوی برای ارتقای ابعاد دیگر سلامت، یعنی سلامت جسمی، روانی و اجتماعی استفاده شود. از آنجایی که اعتقادات مذهبی انسان بر سبک زندگی و سلامت وی تأثیر می‌گذارند، صاحبان حرف پزشکی که برای ارتقای سلامت انسان‌ها تلاش می‌کنند باید با موضوع سلامت معنوی آشنا باشند. آن‌ها می‌بایست با نحوه ارزیابی سلامت معنوی، ارائه مراقبت معنوی به بیماران و یا ارجاع بیمار به روحانیون مذهبی برای مراقبت معنوی آشنا باشند. در این نوشتار، ما مراقبت سلامت معنوی در سطوح مختلف پیشگیری تبیین نموده و اهمیت به کارگیری سلامت معنوی برای ارتقای سایر ابعاد سلامت و روش‌های سنجش آن را به اختصار شرح می‌دهیم. در نتیجه، به منظور حفظ و ارتقای سلامت و خوب زیستی بیماران، صاحبان حرف پزشکی باید مراقبت‌های خود را به همه ابعاد یک انسان، یعنی جسم، روان و روح وی گسترش دهند.