مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

تاریخ، بازتاب وقایع و حوادث پیشین است که با انعکاس تجربه‌ها و آموزه‌های عبرت‌انگیز خود می‌تواند رهنمودی ارزشمند برای نیل به آینده‌ای استوار باشد. نگاه پژوهش‌مدارانه به گذشته و نگرش تحول‌گرایانه به آینده به یقین موجب رشد و پویایی در زمان حال است.

بدون تردید که اگر تاریخ ملتی به فراموشی سپرده شود، به ‌طور حتم هویت و ارزش‌های ملی و اصیل آن ملت به فراموشی سپرده خواهد شد، پس نباید نگرش ژرف و پژوهش‌مدارانه در سیر تحول دانش بشری از گذشته تاکنون را نوعی واپس‌گرایی و عقب‌گرد به گذشته دانست، بلکه آگاهی از آنچه که پیشینیان داشته‌اند و یا انجام داده‌اند و پی‌بردن به ارزش واقعی آنچه که حاصل شده، بسیار ارزشمند و برای حرکت صحیح در آینده ضروری و لازم است. تاریخ‌پژوهان با شناخت اصول و عقاید گذشتگان و بررسی و یادگیری علل موفقیت و یا شکست آنان، می‌توانند امروزِ جامعه خود را با نگاه به دیروز بسازند و فردای بهتر رقم بزنند.

شایسته است که در اینجا یکی از سخنان پرمایه و نغز امام علی (ع) در نامه 49 نهج‌البلاغه زیبنده این سخنان باشد: «اگر از گذشته عبرت گیری، آنچه را مانده حفظ خواهی نمود.»

....

مقدمه: گیاه‏شناسان مسلمان، در آثار خود، به صورت پراکنده و نامنظم، اطلاعات فراوانی ارائه داده‌اند. با توجه به این‌که در تمدن اسلامی، رازی، یکی از برجسته‌ترین پیشگامان عرصه دانش گیاه‌شناسی می‌باشد، در این مقاله، برای اثبات این فرضیه که گیاه‌شناسان مسلمان، روشی خاص و منحصر به فرد در مطالعات گیاه‌شناسی داشته‌اند، آثار شاخص او، الحاوی فی الطب، المنصوری فی الطب و منافع الاغذیه مورد مطالعه قرار گرفته است.

روش: روش پژوهش، توصیف تطبیقی با تحلیل نتایج است. در این روش، ابتدا اطلاعات پراکنده در این آثار جمع‌آوری، سپس طبقات‌، ریخت‌شناسی و اکولوژی گیاهان ترسیم شده است، نهایتاً با تطبیق این اطلاعات با دانش جدید، روش رازی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: روش رازی، بررسی مستقیم یک گیاه در محیط رویشی آن می‌باشد. او از طریق مشاهده مستقیم و تجربی، توصیف دقیقی از اندام‌ها و زیست‌گاه‌های مناسب گیاهان ارائه داده است. ثبت دقیق و منظّم این اطلاعات، تؤام با جزئیات در ذیل هر گیاه، پایان بخش روش علمی او در گیاه‌شناسی است.

نتیجه‌گیری: روش رازی قابل تطبیق با روش گیاه‌شناسی نوین است. روش علمی، معیارهای مشخص توصیفی و اصطلاحات تخصصی آثار او، در متون گیاه‌شناسی اسلامی، مورد استناد بوده است. تنها نقطه ضعف، عدم پرداختن به مباحث فیزیولوژی گیاهی است.

يكي از مؤلفه‌هاي مهم در بحث سلامت هر جامعه، بهداشت عمومي است كه دانش و هنری جهت پیشگیری از بیماری و تأمین، حفظ و ارتقای تندرستی و توانمندی انسان است که منجر به توسعه جامعه می‌شود. اين مؤلفه را مي‌توان در دوره‌هاي مختلف تاريخي بررسي تا به تکميل تاريخ پزشکي کشور کمک کرد.

يکي از مهم‌ترين دوره‌هاي تاريخ پزشکي ايران، عصر قاجار است که در آن دوره، سياحاني به ویژه از اروپا به ايران آمدند و اوضاع بهداشتي ايرانيان را در سفرنامه‌های خود تشريح کردند. پرسش اصلي اين مقاله آن است که ديدگاه سياحان غربي به بهداشت عمومي مردم ايران اعم از بهداشت فردي و محيطي در دوره قاجار چه بوده است.

ديدگاه اين سياحان هرچند فاقد جامعيت كافي است و مصون از خطا و اشتباه نيست، ولي به هر حال گزارشي از آن دوره تاریخ است كه بايد پس از جمع‌بندي، مورد نقد و بررسي قرار گيرد. يافته اصلي اين پژوهش، مواجه بودن مردم با چالش‌های بهداشتی و نامناسب بودن اوضاع بهداشتي در دوره قاجار از ديد سياحان غربي است که منجر به بروز بيماری‌هايی به ویژه بیماری‌های واگير مي‌شده است.

پژوهش حاضر به روش اسنادی است که به دلیل خصلت تاریخی آن به صورت کتابخانه‌ای است.

گسترش دامنه گشایش‌های اسلامی به سرزمین‌های همجوار در دوره‌های اسلامی و در طول قرن‌های متمادی، فرصت مناسب بررسی و پژوهش در علوم گوناگون را برای دانشجویان و علم‌آموزان عرب‌زبان آن زمان فراهم نموده بود. بیشتر آثار این دوره‌ها را از سال 21 هجری ـ همزمان با فتح ایران به دست اعراب مسلمان ـ تألیف و تدوین شده می‌یابیم، اگرچه تألیفاتی نیز به پیشتر از این سال باز می‌گردد یا دست‌کم چندسال پس از این رویداد تاریخی تدوین و تألیف گردیده است. بنابراین ما شاهد یک جنبش بی‌مانند در عرصه‌های گوناگون علمی و ادبی هستیم. اُفت‌وخیزهای پیاپی در ارتباط با علوم گوناگون، نوعی جنبش پیچیده را در این دوره‌ها به وجود آورده‌است. از مهم‌ترین این پدیده‌ها گرایش فراگیر نگارش به زبان عربی در میان اهل علم و ادبیات است. علوم طبی در این میان به دلیل شرایط حاکم و میل و گرایش اعراب در جهت پیشرفت و اخذ نشانه‌های تمدن آن دوران، نزد محققان دارای اهمیت بسیاری گردیده است. با گذشت زمان و با گسترش گشایش‌ها و فتح آندلس در سال 92 هجری، که در حدود اسپانیای امروزی قرار داشته است، این رویدادها به راهیابی زبان عربی به آندلس و اشتیاق به تألیف کتاب‌های طبی به این زبان انجامید. با رسوخ علم در سراسر سرزمین‌های اسلامی فتح‌شده، رونق علم پزشکی را در قرن ششم هجری شاهد هستیم. ابن ‌زُهر که در زمره این طبیبان است با تألیف کتاب «التیسیر فی المداواه و التدبیر» به انتقال علوم زمانه خود با سبک نوشتاری علمی ویژه‌ای می‌پردازد. ما در این مقاله به تبیین آثار و شیوه‌های علمی و ادبی نوشته‌های ابن ‌زُهر، در کنار تحلیل مختصری از اهمیت سبک نوشتار طبی این کتاب ارزشمند می‌پردازیم.

سوابق[i] بهداشتي و درماني يكي از گروه‏هاي مهم اسناد و مدارك[ii] را تشكيل مي‏دهند. يكي از دلايل اين اهميت آن است كه اين سوابق مستقيماً با مسأله مرگ و زندگي افراد در ارتباط می‌باشند. با توسعه علوم و پيشرفت شيوه‏هاي بهداشتي درماني، توليد اين قبيل سوابق شدت گرفت و روزبروز بر اهميت و تعداد آن‏ها افزوده شد، هرچند امروزه با كمك رايانه، از شدت رشد سريع گذشته سوابق فيزيكي و انباشتگي بايگاني‏ها كاسته شده است، اما گاه افزونگي داده‏ها و حتي اطلاعات غير مفيد مانع از حصول سريع و دقيق پژوهشگران اين حوزه به اطلاعات مورد نياز مي‏شود.

اگرچه ممكن است برخي پژوهشگران حوزه سلامت و به‏ ویژه پزشکان تمایل داشته باشند به دلیل اهداف پژوهشي خود، تمام سوابق را نگهداري كنند، اما اين كار عموماً ممكن نيست. براي دسترسی به بهترين نتيجه، مديرانِ اسناد با همراهي آرشيودارها به تعيين تكليف سوابق مي‏پردازند. در واقع نتيجه ارزشيابي توسط آرشيودارها، انتقال سوابق با ارزش موقت به بايگاني راكد (ملي) و سوابق داراي ارزش دائمي نگهداري (اسناد) به آرشيو، و صدور مجوز امحا اوراق فاقد ارزش (زائد) می‌باشد. در مقاله حاضر ارزش سوابق بهداشتي ـ درماني، دلايل و چگونگي ارزشيابي آن‏ها، روش‏های شناسایی سوابق باارزش و سوابق فاقد ارزش، مورد بررسي قرار خواهد گرفت

پی‌نوشت‌ها

[i]. Records

[ii]. Documents

با گشایش کنسول‌گری روسیه در مشهد، یکی از اقدامات سرکنسول‌ها، توجه به مسائل بهداشی و پزشکی در مناطق تحت نفوذشان بود. شهر مشهد به واسطه موقعیت راهبردی و وجود اتباع روسی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. ایجاد درمانگاه، بیمارستان و خرید داروهای جدید موجب شده تا زمینه‌های گذر از پزشکی سنتی فراهم شده و تلاش نمایند تا زمینه‌های پزشکی نوین در مشهد به وجود آید. خدمات پزشکی روس‌ها را می‌توان در دو محور درمانی و بهداشتی مورد بررسی قرار داد. نخست ایجاد بیمارستان، تأسیس داروخانه و خرید دارو. دوم جلوگیری از بیماری‌های طاعون، تیفوس و اقدامات پزشکان روسی.

در این مقاله تلاش می‌شود ضمن بررسی خدمات پزشکی روس‌ها در مشهد، به زمینه‌های پزشکی نوین پرداخته شود.

مقدمه: مکاتب طبی قدیم در سرزمین‌های مختلف جهت دستیابی به تشخیص و درمان کاربردی و درست، با بهره‌گیری از قانون طبیعت، اجزای بدن انسان را بصورت نظام‌مند و کلی در الگوهای گوناگون، طبقه‌بندی و برای هر کدام ارتباطات و شبکه‌هایی قائل بوده‌اند. در نگاه آن‌ها انسان جزئی از طبیعت کلی جهان هستی بوده و رابطه انسان و جهان، در نزد اقوام مختلف تحت «قانون طبیعت» شناخته شده می‌باشد. این قانون در دیدگاه ایرانیان با نام‌های «اشا» و یا «قوانین کلیه» و در نزد اهل ختا با اسم «تائو[i]» نام‌گذاری شده و محوریت این قانون بر اساس تعادل اجزای بدن انسان با تمرکز بر روی کانال‌های انرژی تعریف شده است.

روش: طی بررسی منابع با ارزش در مباحث پایه در سه مکتب طبی ایران، چین و هند به جستجوی ابزارهای متعادل‌کننده بدن پرداختیم که بعد از بررسی‌های مفصل به مسیرهای کانال‌های انرژی با یکسری از واژگان کلیدی مانند عروق غلاظ، چاکرا و مریدین برخورد کردیم که در نهایت به جمع‌بندی و تطبیق کلی آن‌ها پرداختیم.

یافته‌ها: یکی از راه‌های ایجاد و برقراری تعادل در بدن انسان، اعتدال اخلاط و اعضا با محوریت کانال‌های انرژی بوده که همواره بایستی وجود داشته تا انسان بتواند دارای سلامتی خوبی باشد. این کانال‌های انرژی که در مکاتب مختلف طبی دارای اسامی گوناگونی مانند عروق غلاظ، چاکرا و مریدین بوده تا حدود زیادی به هم شباهت داشته و عملکرد یکسانی را از خود بروز می‌دهند. در منابع طب کهن، توجیه یکسری از مکانیسم‌های فیزیوپاتولوژی و تشخیص و درمان برخی از بیماری‌ها از این طریق بیان شده است.

بحث: در منابع طبی مختلف دیدگاه طبیبان در مورد «قانون طبیعت» همواره مورد توجه بوده و آن‌ها با بهره‌گیری از این قانون یکسری الگوهای تشخیصی و درمانی را طراحی کرده و امروزه برخی از این روش‌ها با جزئیات بیشتری مطالعه و تحقیق شده و تا حدودی مورد تأیید قرار گرفته‌اند. اعتدال در اعضای مختلف بدن موضوعی است که به صورت جزئی خود نمایانگر «قانون طبیعت» در بدن انسان می‌باشد که امروزه در برخی از مفاهیم فیزیولوژی و ایمونولوژی قابل اثبات می‌باشد.

با توجه به افزایش اقبال جامعه دانشگاهی به مکاتب طبی کلی‌نگر شایسته است یکسری مفاهیم اولیه و اساسی به صورت دقیق و موشکافانه مورد تحقیق قرار گرفته تا در آینده با طراحی الگوهای تشخیصی و درمانی جدید شاهد شکوفایی دانش پزشکی در زمینه بیماری‌های مزمن و پیچیده باشیم.

نتیجه‌گیری: با توجه به افزایش اقبال جامعه دانشگاهی به مکاتب طبی کلی‌نگر شایسته است یکسری مفاهیم اولیه و اساسی به صورت دقیق و موشکافانه مورد تحقیق قرار گرفته تا در آینده با طراحی الگوهای تشخیصی و درمانی جدید شاهد شکوفایی دانش پزشکی در زمینه بیماری‌های مزمن و پیچیده باشیم.

پی‌نوشت‌ها

[i]. TAO

با بررسی و مطالعه برگ‌های تاریخ پزشکی کهن در تمدن ایران و اسلام می‌توان دریافت که ایرانیان از همان زمان‌های پیشین به رعایت موازین اخلاقی به ویژه در طب توجه ویژه‌ای داشته‌اند و دانشمندان و حکیمان بزرگی در این سپهر از کهن تاکنون درخشیده‌اند. یکی از حکیمان بزرگ و عالی قدری که در این مسیر خوش درخشیده است سیدحسین حکیم (ره) می‌باشد.

آيت‌ا... حاج سيدحسين حكيم فرزند عالم و عارف نامدار، حاج سيدعلي شوشتري در قرن سيزدهم هجري قمری می‌زیسته است. وی در روزگاران جواني در نجف به تحصيل علوم و تكميل دروس فقهی اشتغال یافت و پس از رسيدن به پایه اجتهاد در شوشتر ساكن شد و در همانجا به عنوان امام جماعت یکی از مساجد منسوب شد و به اداي نماز جماعت و خدمت‌رساني به مردم در امور مختلف مشغول بود. به دنبال درمان برخی بیماران بر اساس دستورات پزشکی ابن سینا در کتاب قانون و نیز مهارت و استعداد ذاتی و خدادادی و ذکاوت سیدحسین حکیم در زمینه طب بالینی و تجربی و بنا به درخواست برخی اطبای معروف دزفول از جمله سیدعلی طبیب و همچنین استقبال چشمگیر و رضایت مردم از ایشان در این امر، این حکیم فرزانه به امر طبابت اشتغال یافت.

از ویژگی‌های شاخص این حکیم توانا، منش اخلاقی و رفتاری والای ایشان در تعامل با مردم و در امر طبابت و درمان بود به طوری که نیکی‌های اخلاقی و رفتاری وی سال‌ها پس از درگذشت ایشان همچنان بر سر زبان‌ها جاری بود.

هدف از این مطالعه، معرفی سیدحسین حکیم به عنوان طبیبی توانمند و الگویی ارزشمند در عرصه اخلاق پزشکی و به عنوان خادمی دلسوز برای مردم در حوزه طبابت و درمان است.