مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

هر ملّتي پيشينه تاريخي خويش را جزیي از هويت خويش مي‌داند و از آن به عنوان ميراثي گرانبها محافظت مي‌كند. رجعت به خويشتن و شناخت ژرف و‌ عميق فرهنگ و تمدن خويش و‌آگاهي يافتن از ريشه‌هاي علمي، فرهنگي و تاريخي آن در اعتلاي هر جامعه‌اي نقش ارزنده و قابل توجهي دارد.

تمدن فعلي جهان برآيندي از كوشش‌هاي ملل گوناگون جهان در طول تاريخ است. تمدن حاضر علي‌رغم داشتن ويژگي‌هاي كاملاً‌ متفاوت با تمدن‌هاي قبلي، تركيبي از تمدن‌هاي پيشين است كه به يقين سهم تمدن اسلامي در پيدايش و توسعه اين تمدن جديد اگر بيشتر از سهم ديگر تمدن‌ها نباشد كمتر هم نيست.

ابعاد دانش پزشكي در قرن اخير بطور معجزه‌آسايي گسترش يافته و به خصوص به‌كارگيري ابزارهاي پيچيده الكترونيكي در اين دوره موجبات جهش سريع اين علم را فراهم آورده است. با وجود پيشرفت‌هاي شگرف و تحولات فوق‌العاده در امر علوم پزشكي مـتأسفانه در حوزه اخلاق پزشكي و نيز تاريخ پزشكي به ويژه در كشور عزيزمان ايران،‌ وسعت مطالعه و تحقيق بسيار اندك بوده است، توجه صِرف به اصول اوليه پزشكي همچون تشخيص و درمان و به كارگيري روش‌هاي جديد ممكن است باعث شود كه خدمات و تجارب پيشگامان اين رشته كه در گذشته‌هاي دور و نزديك انجام داده‌اند ناديده انگاشته شود و يا به فراموشي سپرده شود. بي‌ترديد علوم پزشكي يكي از مهم‌ترين دستاوردهاي پژوهشگران در حوزه سلامت بوده و هست كه از روزگاران بس كهن به نسل حاضر رسيده و محافظت از آن برعهده ماست.

...

به دليل اهميت علم پزشكي و حرفه‌ی پزشكان در ايران، پزشكان بايد در كار خويش از تبحر خاصي برخوردار می‌بودند تا بتوانند به كسب و كار خويش رونق اندازند و همچنين از سوي مردم طرد نگردند. این افراد باید با آزموده شدن شایستگی خویش را نمایان ساخته و تنها در صورت دریافت مجوز از سوی مراکز ذی‌صلاح بود که می‌توانستند بدین حرفه مبادرت ورزند و در غیر این صورت به عنوان پزشک ناآزموده و ناشایسته اجازه‌ی درمانگری را نداشته و اگر فردی غیرقانونی به درمان و طبابت می‌پرداخت و در این طبابت آسیبی به بیماری وارد می‌شد، عواقب وخیمی برای آن پزشک ناآزموده در نظر گرفته می‌شد. یک فرد علاقه‌مند به فن پزشکی، که البته دارای شرایط اولیه (همچون؛ خوش حافظه، متدیّن، هوشیار) برای ورود بدین حرفه نیز بود، ابتدا می‌بایست با گذراندن دروسی به صورت تئوری و عملی در نزد یک پزشک متبحر، مراحلی را به پایان رسانده و سرانجام نیز در آزمونی مهارت و توانايي خويش را به رئيس‌الاطبا و اساتید مربوطه بنمایاند و در نتیجه شرایط لازمه برای دریافت مقام را دریافت دارد.  در مقابلِ این آزمون‌ها، پزشک آزموده نه تنها به مقام و مرتبتی در جامعه‌ی ایرانی نائل می‌آمد بلکه امتیازات و امکاناتی در اختیار وی قرار می‌گرفت که مشقّت و سختی دریافت مدرک درمانگری را برای یک طالب این حرفه تسهیل نموده و گوارا جلوه می‌داد.

دوره قاجار به ويژه دوران سلطنت ناصرالدين شاه در تاريخ تحولات پزشكي ايران اهميت زيادي دارد زيرا در اين دوره طب نوين به تدريج جايگزين طب جالينوسي مي‌شود. مالاريا از جمله مهمترين بيماري‌هاي شايع در ايران دوره قاجار بود و تلفات بسياري نيز به بار مي‌آورد. در اين مقاله جنبه‌هاي گوناگون اين بيماري از ديدگاه تعدادي از سياحان که برخي از آن‌ها پزشک نيز بودند بررسي شده است.

نتايج تحقيق حاكي از توجه اين سياحان به روش‌هاي درماني طب جديد در مقابل روش‌هاي درماني طب سنتي ايراني است.

دکتر عبدالله خان احمدیه در سال 1265 هجری شمسی در آمل به دنیا آمده و در سال 1294 در رشته طب از دارالفنون فارغ‌التحصیل شدند و به عنوان یکی از اساتید برجسته‌ی مدرسه پزشکی دارالفنون به عنوان استاد تاریخ طبیعی و انگل‌شناسی مشغول به کار گردیدند. دکتر احمدیه با تلاش فراوان سعی در درمان بیماران با کمک روش‌های طب سنتی و در صورت لزوم طب امروزی می‌کردند. مقاله حاضر به اختصار به شرح زندگی‌نامه دکتر احمدیه و دیدگاه وی نسبت به مکاتب مختلف پزشکی و روش طبابتشان می‌پردازد. از دکتر احمدیه دو کتاب با نام‌های (راز درمان) و (درمان روماتیسم، نقرس و سیاتیک) به یادگار مانده است. در این آثار ایشان با اخلاصی در خور تحسین به بیان تجربیات شخصی خود با ارائه شرح‌حال بیماران، داروهای تجویزی و اثرات آن‌ها پرداخته است.

پیوند پزشکى با حقوق و امور مذهبى موجب شده بود که اطبّا در ازمنة قدیم، افزون بر جنبة علمى، جنبة مذهبى نیز داشته باشند. بلاتردید، در آغاز، طبابت با سحر و جادو عجین بوده است. در دوران باستان به جهت شیاع اين فكر كه امراض ناشي از خشم خدايان هستند، معمولاً مسؤوليتي متوجه اطبّا نمی‌شد. البته از نقطه‌نظر تاریخی، مسؤولیت طبیب دارای قدمتی طولانی است، به‌طوری که ردپای آن را می‌توان در تمدن‌های اولیه مانند پادشاهی بابل یافت. در روزگاری که بشر از شناخت واقعیت امراض عاجز بود؛ درمان امراض در تمام زمینه‌های طبی در ابتدا جادوگری و افسون بوده که در واقع تلفیقی از چاره‌اندیشی بشر و اعتقادات او بوده است. مسلم است که در این دوره به جهت نگاه خاصی که به ماهیت و منشأ مریضی و نوع درمان داشتند، هیچ‌گونه مسؤولیتی برای متصدیان این امور طبیب، قابله و بیطار قائل نبودند. متعاقباً كه تمدن پيشرفت كرد و طبابت از خرافات و اعتقادات مذهبی منفصل و منفک شد، تدريجاً براي اطباء مسؤوليت قائل شدند. در يونان و بابل باستان در برخی دوره‌ها برای امراض ماهیت مادی متصور بودند و بالطبع برای طبیبان در صورت ایراد خسارت، مسؤولیت قائل بودند. در ایران باستان اساساً ماهیت نگاه به سلامتی و مریضی متفاوت بوده و چند دیدگاه نسبت به علت مریضی وجود داشته که وجه غالب آن مادی بودن علت مریضی است. در فقه اسلامي، اطباء به‌موجب روايات منقول، مسؤول بودند. در این دوره مسؤولیت اطباء نسبت به دوره‌های قبل، بیش‌تر شفاف شده و حدود و ثغور آن مشخص‌تر شده است، زیرا شرع اسلام، مسؤولیت‌های دقیق و قابل تأملی را برای آن‌ها در نظر گرفته بود که نقض هر یک از این وظایف، به مسؤولیت آن‌ها منجر می‌شد.

سید‌ اسماعیل‌ جرجانی‌ پزشک‌ معروف‌ ایرانی‌ قرن‌ پنج و ششم‌ هجری‌ قمری‌، پس‌ از ابن‌سینا نخستین‌ دانشمندی‌ بود که‌ در آثار خود همه‌ مباحث‌ علم‌ طب‌ را با تحقیقات‌ مورد مطالعه‌ قرارداد و کلیه‌ مباحث‌ پزشکی‌ را درکتب‌ خود جمع‌آوری‌ و تدوین‌ نمود، و علاوه‌ بر خلق‌ یک‌ اثر علمی‌ برجسته‌، مکتب‌ ملی‌ فارسی‌نویسی‌ را بنیان‌ گذارد و مهم‌ترین‌ مطالب‌ پزشکی‌ را به طور جامع‌ و درعین‌حال‌ موجز و قابل‌ فهم‌ نسر واقعه‌ی برای اولین بار به‌ رشته‌ تحریر در آورد، به‌طوری‌ که‌ بسیاری‌ از جملات‌ و اصطلاحات‌ وی بعدها در علم‌ پزشکی‌ کاربرد وسیعی‌ یافتند.

در مطالعه حاضر که به روش مقابله و مقایسه انجام گرفته است. با نگاه اجمالی به مطالب وی و مقایسه آن با کتب پزشکی معاصر، نقطه نظرات این دانشمند بزرگ، بسیار دقیق بوده و در حد علوم امروزی توضیحات را بیان کرده که این حاکی از پایه‌های مستحکم علمی، به‌ویژه علوم پزشکی دارد.

بررسي آثار و تأليفات دانشمندان طب سنتي ايران نشانگر توجه ايشان به پيشگيري، تشخيص و درمان بيماري‌هاي دهان و دندان بر اساس معاينه دقيق و پيگيري وضعيت بيماران به‌منظور ارزيابي نتايج روش‌هاي درماني است. دانشمنداني چون محمد بن زكرياي رازي، بوعلي سينا، حنين بن اسحاق، علي بن عباس اهوازي و ديگران جنبه‌هاي مختلف دندانپزشكي مانند بهداشت دهان و دندان، پوسيدگي و ترميم دندان‌ها، جراحي و بی‌حسی دندان‌ها، در رفتگي فك و دیگر مباحث علمي مشابه را در تألیفات خود به رشته تحرير درآورده‌اند كه پاره‌ای از آن‌ها با تحقيقات نوين اثبات‌شده و امروزه اندکی از اثبات‌شده‌ها کاربری کلینیکی دارند.

همچنين برخي پیشنهادهای ايشان در استفاده از گياهان دارويي در دندانپزشكي تا کنون مورد تحقيق قرار نگرفته كه مي‌تواند موضوع پژوهش‌هاي آتي باشد. در اين مقاله نظريات حكماي طب سنتی ايران در دندانپزشكي مورد مرور و تحليل قرار گرفته است.

این تحقیق به بررسی تاریخ ریخت‌شناسی اندام برگ در ایران اسلامی از سده سوم تا پنجم هجری با تاکید بر دستاوردها و نوآوری های آن می پردازد. از لحاظ تاریخ گیاه شناسی، این مقطع زمانی را می توان به دو مرحله شکل‌گیری و شکوفایی تقسیم کرد. این تحقیق در مرحله اوّل غالبا مبتنی است بر کتاب النبات ابوحنیفه دینوری و الحاوی رازی و در ورحله دوم غالبا مبتنی است بر قانون ابن سینا و صیدنه بیرونی. نتایج حاصل‌ از این تحقیق از لحاظ معیارهای اصلی ریخت‌شناسی اندام برگ: اندازه، رنگ، بو و طعم، سطح، حاشیه، آرایش بر روی ساقه و شکل پهنک تا حد بسیاری با معیارهای ریخت‌شناسی برگ در دانش امروزی گیاه شناسی قابل تطبیق است و بر همین مبنا می توان به چارچوب کلّی گیاه شناسی ایرانی دست یافت.

تئوری گردش خون ریوی آن‌گونه که ما امروزه آن را می‌شناسیم نزدیک به هزار سال پیش کشف شده است این کشف با گذشت زمان به افراد مختلفی نسبت داده شده است. در این پژوهش سعی شده است تا از طریق دسترسی به منابع معتبر در قالب یک مقاله توصیفی دیدگاه‌های مختلف در زمینه کشف اولیه گردش خون کوچک بررسی گردد. با کشف نسخه‌های دست‌نویس ابن نفیس با عنوان شرح‌حالی بر تشریح قانون و یا تفسیر بر ساختار قانون ابن سینا در سال 1924 میلادی در اروپا مشخص گردید که ابن نفیس گردش خون ریوی را 300 سال قبل از ویلیام هاروی به تفصیل ارائه داده است به گونه‌ای که بسیاری از مورخان از جمله آلدو میلی، ماکس ماروف، ادوارد کوپولا و دیگران به طور واضح بیان داشته‌اند که این کشف باید به ابن نفیس نسبت داده شود. با توجه به نتایج مطالعه مذکور مشخص می‌گردد که تئوری‌های نادرستی به مرور در طی تاریخ پزشکی به وجود آمده است که در طی آن‌ها برخی از اکتشافات پزشکان مسلمان به اشتباه به دانشمندان اروپایی نسبت داده شده است که این امر سرقت علمی محسوب شده و به دور از اخلاق پزشکی است.