مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

سردبیر محترم

یکی از ابعاد مهم چهارگانه سلامت، سلامت معنوی است که بر اهتمام به ارتقای آن توسط سازمان جهانی بهداشت تأکید شده است. از آنجا که سلامت معنوی سبب بهبود شاخص‌های ابعاد دیگر سلامت جسمی، روانی، اجتماعی می‌گردد، توجه به این بعد سلامت بیشتر در دوره بزرگسالی و در بیماران مبتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج صورت می‌گیرد. حال آنکه رشد و تکامل معنویت باید از سنین کودکی در نظر قرار گیرد.

رشد معنویت در هر انسانی دارای یک روند دینامیک و پویا است که در طی یک دوران رخ می‌دهد. در طی این روند، انسان به طور فزاینده‌ای به معنی، اهداف و ارزش‌های زندگی پی می‌برد. (فولتون و همکاران[i]، 1995 م.) رشد معنویت در کودک بسیار پیچیده است و تحت تأثیر عوامل متعددی نظیر خانواده، رسانه‌ها، افراد مسؤول جامعه و ارزش‌های فرهنگی است. امروزه تأثیر رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما، اینترنت و فیلم‌های سینمایی انکارناپذیر است و تضاد و دوگانگی ناشی از تأثیر این عوامل، همانند رشد کودک در یک خانواده مذهبی که در معرض مستمر رسانه‌ هالیوودی است، بسیار پرتعارض می‌باشد. (لانهام[ii]، 2005 م.)

تجربه‌های معنوی و دینی می‌تواند اثرات قوی در زندگی کودکان داشته باشد؛ رشد اخلاقی آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد، ارتباطات اجتماعی آن‌ها را تقویت کند و راه ارتباط با خویشتن و رفتارهایشان را تنظیم نماید. (بارنس و همکاران[iii]، 2000 م.) کودکانی که در خانواده‌های غیر معنوی/ مذهبی پرورش می‌یابند، بیشتر با سؤالاتی درباره خداوند و ذات لایزال الهی مواجه می‌شوند و پاسخ این سؤالات و رموز معنویت را در جامعه جستجو می‌کنند (فولتون، و همکاران[iv]، 1995 م.) و چه بسا به معنویت‌های کاذب دست می‌یابند. از این رو کتب و مقالات مندرج در حوزه سلامت معنوی مرور و مطالب مربوط به مراحل مختلف رشد معنوی در کودکان و نوجوانان مورد تحلیل قرار گرفت.

...

پی‌نوشت‌ها

[i]. Fulton RB. & Moore CM.

[ii]. Lanham, MD.

[iii]. Barnes LL. & Plotnikoff GA. & Fox K. & Pendleton S.

[iv]. Fulton RB. & Moore CM.

مقدمه: سلامتی مفهومی کل‌نگر بوده که ادغام‌کننده ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی است. از ابعاد یادشده، سلامت معنوی مفهومی بوده که چالش‌های بیشتری در مورد آن وجود دارد. هدف از پژوهش حاضر تبیین مفهوم سلامت معنوی و مؤلفه‌های آن است.

روش: در این مطالعه از روش تحلیل مفهوم هیبرید استفاده شد که شامل سه مرحله نظری، تحقیق در عرصه و تحلیلی می‌باشد. در مرحله اول از مرور سیستماتیک سه مرحله‌ای، مرحله دوم مصاحبه‌های نیمه‌ساختار با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند و در نهایت در مرحله سوم از روش تحلیل ادراکی برای ادغام نتایج دو مرحله قبلی استفاده شد.

یافته‌ها: ادغام یافته‌های دو مرحله اول و دوم با استفاده از تحلیل ادراکی در مرحله سوم بیان‌کننده تعریف سلامت معنوی و مؤلفه‌های آن بود که عبارت است از سلامت معنوی مفهوم چندبعدی دارای مراتب گوناگون بوده که در صورت فراهم‌بودن پیشایندهای وضعیت ‌بودن، مراتب‌داشتن، وجود ساحت‌های بینش، گرایش، توانایی و ظرفیت‌های فرد در حضور ویژگی‌های رو به تعالی‌بودن، حصول در سایه هماهنگی همه امکانات درونی، فراهم‌شدن امکان انتخاب در رفتارهای اختیاری درونی و بیرونی و ارتباط با ساحت‌های چهارگانه الهی، فردی، اجتماعی و طبیعی به هدف غایی و پیامد خود که قرب الهی یا تقرب به خدای متعال است، نائل خواهد شد. شناخت معنوی، عواطف معنوی، کنش معنوی، ثمرات معنوی، تعالی معنوی و باورهای معنوی مؤلفه‌های اصلی تشکیل‌دهنده معنویت هستند.

بحث و نتیجه‌گیری: اگرچه نتایج این مطالعه تعریف مفهوم سلامت معنوی و مؤلفه‌های آن را ارائه نمود، توجه به عنصر فرهنگ و فضاي ايراني اسلامي در توسعه بیشتر مفهوم و به خصوص مؤلفه‌های سلامت معنوی مبتنی بر الگوی ایرانی اسلامی واجب و ضروری است.

مقدمه: در بیشتر مواقع علت نارضایتی زناشویی، کمبود مهارت‌های ارتباطی سالم در بعضی از زوجین است. یکی از عوامل تأثیرگذار بر الگوهای ارتباطی زوج‌ها، میزان سلامت معنوی است. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش ابعاد سلامت معنوی در پیش‌بینی الگوهای ارتباطی زناشویی انجام شد.

روش: نمونه شامل 361 نفر از معلمان زن مقطع ابتدایی شهر کرج که در سال تحصیلی 93-92 مشغول به تدریس بودند، می‌باشند، که به تکمیل پرسشنامه‌های الگوهای ارتباطی زناشویی کریستنسن و سالاوی و پرسشنامه سلامت معنوی الیسون و پولوتزین پرداختند. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش‌های آمار توصیفی و آزمون رگرسیون چندمتغیره و از طریق نرم‌افزار 20 SPSS صورت گرفت.

یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد که سلامت معنوی (کل) با الگوی ارتباطی سازنده زناشویی رابطه مثبت و معنادار (0/01>p) ولی با الگوهای ارتباطی اجتنابی و توقع/ کناره‌گیر رابطه منفی و معناداری داشت. همچنین نتایج نشان داد ابعاد سلامت معنوی، توان پیش‌بینی انواع الگوهای ارتباطی زناشویی (سازنده، اجتنابی و توقع/ کناره‌گیر) را دارد. نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که سلامت مذهبی در مقایسه با سلامت وجودی در پیش‌بینی مثبت و معنادار (0/01>p) الگوی ارتباط سازنده و پیش‌بینی منفی و معنادار الگوهای ارتباطی اجتنابی و توقع/ کناره‌گیر بیشترین مشارکت و نقش را دارد.

بحث و نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج این مطالعه، می‌توانیم به اهمیت نقش باورهای مذهبی در زندگی زناشویی و ارتباطات زوج‌ها در معلمان زن مقطع ابتدایی شهر کرج به عنوان عامل مهمی برای مقابله با اختلافات و تعارضات در زمینه الگوهای ارتباطی پی برد.

مقدمه: با توجه به طولانی‌شدن عمر و افزایش جمعیت سالمندان، رسيدگي به سلامت روانی سالمندان، اهميت خاصي یافته است و لزوم بررسی نقش مذهب، به عنوان یک عامل درونی و بیرونی در سلامت روانی جمعیت حساس و رو به رشد سالمندان، احساس می‌شود، لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین رابطه جهت‌گیری مذهبی و سلامت روان در سالمندان، انجام شد.

روش: این مطالعه مقطعی بر روی 389 نفر از سالمندان شهرستان بیرجند در سال 1393 انجام شد. افراد با استفاده از روش نمونه‌گیری چند مرحله‌ای وارد مطالعه شدند و داده‌ها با استفاده از پرسشنامه سلامت عمومی و پرسشنامه جهت‌گیری مذهبی آلپورت، به همراه سؤالات زمینه‌ای جمع‌آوری گردید. داده‌ها پس از ورود به نرم‌افزار 18 SPSS با استفاده از آزمون‌های من ویتنی و ضریب همبستگی اسپیرمن، در سطح معنی‌داری 0/05=α مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: میانگین سنی افراد مورد مطالعه 3/74±63/65 سال بود و بر اساس نتایج مطالعه، نمره جهت‌گیری مذهبی در افراد فاقد اختلال روانی به طور معنی‌داری بیشتر بود و بین جهت‌گیری مذهبی و سلامت روانی (0/589-=r) و زیرمقیاس‌های آن شامل علائم جسمی (0/605-=r)، اضطراب (0/587-=r)، کارکرد اجتماعی (0/484-=r) و افسردگی (0/642-=r) ارتباط معنی‌داری وجود داشت (0/001<p).

بحث و نتيجه‏ گيري: نتایج نشان‌دهنده ارتباط معنی‌دار بین جهت‌گیری مذهبی و سلامت روان در سالمندان می‌باشد و با افزایش جهت‌گیری مذهبی و درونی‌ترشدن آن، سلامت روانی سالمندان بهبود می‌یابد. با توجه به روند سالمندی جمعیت در ایران و اهمیت سلامت روانی سالمندان، توجه بیشتر به نقش دین و جهت‌گیری مذهبی در برنامه‌ریزی مداخلات برای جمعیت رو به سالمندی، ضروری به نظر می‌رسد.

فرهنگ مراقبت از خود و رعایت اصول بهداشت فردی، ریشه در اعتقادات مذهبی ما دارد. سازمان بهداشت جهانی نیز شعار سال 2013 را «یک عمر سلامتی با خودمراقبتی» اعلام کرده است. در منابع اسلامی «سلامت معنوی» از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مطالعه در خصوص مراقبت معنوی، حیطه‌های سه‌گانه آن، درون‌مایه‌های آن و نقش آن در سلامت معنوی با تکیه بر تعالیم اسلامی کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات رایج در دنیا، نیز ایمان دینی را به عنوان عنصر کلیدی در حوزه سلامت معنوی نمی‌شناسد. هدف این مقاله بررسی آیات و روایات مرتبط با مراقبت معنوی و راهکارهای تحقق آن در راستای تأمین سلامت معنوی است.

در این مطالعه مروری، ابتدا با جستجوی واژگان کلیدی: سلامت معنوی مراقبت معنوی، تقوا، قلب سلیم، متون مورد نیاز از قرآن کریم، روایات و پایگاه‌های اطلاعاتی، مانند Google shoolar ، SID و Noormags جمع‌آوری و سپس مورد تحلیل قرار گرفت. بررسی‌ها نشان داد که مهم‌ترین ویژگی‌های سلامت معنوی عبارتند از: اعتقاد به توحید، اصالت‌دادن به سلامت روح، گسترش دامنه سلامت به حیات اخروی. در این بررسی مهم‌ترین اصول مراقبت معنوی در سه حیطه شناختی، وجودی، عاطفی ـ احساسی، و رفتاری استخراج شده است. افزایش سطح سلامت معنوی با تکیه بر آموزه‌های سعادت بخش اسلام با تأکید بر مراقبت معنوی می‌تواند بر ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی جامعه تأثیر گذاشته و سلامت اخروی را نیز رقم بزند.

مقدمه: خودکنترلی مدیریت بر خویشتن است که انسان به واسطه آن، خود را ملزم به انجام یا ترک برخی امور می‌کند. رسیدن به این مدیریت، از طریق مهار امیال بوده و مفهوم ضمنی آن، فرونشانی یا مهارکردن است که تأثیر به سزایی در سلامت روحی و معنوی دارد. هدف از این مقاله بیان راه‌های رسیدن به خودکنترلی و نقش آن در سلامت معنوی از دیدگاه قرآن و روایات است.

روش: نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، با رویکرد قرآنی ـ روایی انجام شده است.

یافته‌ها: پس از بررسی منابع اصیل اسلامی بیان می‌دارد، خودکنترلی یکی از مؤلفه‌های مؤثر در رسیدن به آرامش روان است. خویشتن‌داری زندگی را متعادل، صبر را زیاد و رابطه با معبود را مستحکم کرده و در نهایت به زندگی رنگ آرامش و سلامتی می‌دهد.

بحث و نتیجه‌گیری: قرآن و روایات برای رسیدن به خودکنترلی دو راهکار ترسیم نموده‌اند، الف ـ شناختی: از طریق خداشناسی، خودشناسی، جهان بینی و...؛ ب ـ رفتاری: به ‌واسطه‌ خوف و رجا، حیا و عفاف، صبر، روزه که باید این دو، توأمان ایجاد شود، مؤلفه‌های شناختی قدرت درون را افزایش می‌دهد و مؤلفه‌های رفتاری، توان برون را تقویت می‌نماید که این دو باعث حرکت انسان در جهت رسیدن به خودکنترلی می‌شوند.

مقدمه: معنويت به عنوان جوهره هستي و تأثیر آن در التيام و شفابخشي انسان در سال‌هاي اخير مورد توجه فزاينده‌اي قرار گرفته است. از دیدگاه مراقبت پرستاری کل‌نگر، در مراقبت از افراد باید به جنبه‌های جسمی، روانی و اجتماعی با هسته معنوی توجه نمود. در همین راستا مطالعه حاضر با هدف شناخت تجربه معنویت پرستاران شاغل در بخش‌های سرطان صورت گرفته است.

روش: در این مطالعه 24 پرستار شاغل در بخش‌های سرطان، 12 بیمارستان آموزشی درمانی، وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران، تهران و شهید بهشتی مورد مصاحبه قرار گرفتند. مصاحبه‌ها با استفاده از پرسشنامه نیمه‌ساختاریافته انجام شده و برای تجزیه و تحلیل نتایج آن‌ها از روش تحلیل محتوی استفاده شد.

يافته‌ها: تجربه معنویت توسط پرستاران بخش‌های سرطان در دو طبقه اصلی به صورت ابعاد مذهبی و ابعاد وجودی در بافت فرهنگی اسلامی ایران ظاهر شد. یافته‌های این مطالعه بر دیدگاه کل‌نگر اسلام مبنی بر توجه هم‌زمان به تمام ابعاد وجودی انسان مطابقت داشت.

بحث و نتيجه‌گيري: با توجه به تأثیر معنويت بر زندگي فردي و حرفه‌اي پرستاران، لازم است جهت شناسايي و رفع نيازهاي معنوي بيماران مبتلا به سرطان، ابتدا معنويت پرستاران ویژه مراقبت از این بیماران مورد توجه قرار گیرد.

سلامت معنوی به عنوان یکی از ابعاد چهارگانه سلامت شناخته شده است و سازمان جهانی بهداشت از کشورهای عضو خواسته است که برای تأمین، حفظ و ارتقای این بعد از سلامت تلاش نمایند. مطالعات نشان‌دهنده آن است که متأسفانه صاحبان حرف پزشکی در طی دوران تحصیل در دانشکده‌های پزشکی و پیراپزشکی با مفاهیم و شاخص‌های سلامت معنوی آشنا نمی‌شوند. از این رو در ارائه خدمات بهداشتی درمانی، از رسیدگی به بعد سلامت معنوی احتراز می‌نمایند. در حالی که دیدگاه پزشکی کل‌نگر بر پرداختن صاحبان مشاغل پزشکی به همه ابعاد سلامت شامل سلامت معنوی، جسمی، روانی و اجتماعی تأکید دارد. از این رو مطالعه حاضر به مروری بر مراقبت‌های پزشکی در حیطه سلامت معنوی و راهکارهای آن می‌پردازد.

قلب و دل حقيقي انسان كه با قلب صنوبري متفاوت است، خاستگاه و منبع اصلي عرفان و سلامت معنوي مي‌باشد. اين دل، همانند ديگر اعضا و جوارح انسان بيمار مي‌گردد، لذا بايد براي سلامتي دل تلاش كرد تا گرفتار بيماري نشود. ضروري است تا عوامل آسیب‌رسان و بازدارنده سلامت معنوی شناسايي شود و قبل از این‌که بيماري وارد قلب شود و او را فرا گيرد، پيشگيري‌هاي لازم انجام و مراقبت‌هاي ويژه اعمال گردد. به همين دليل در اين مقاله، با مرور آيات الهي، قرآن مجيد و احاديث وارده از سوي معصومين (ع) و استفاده از آرای برخي از صاحب‌نظران مسلمان، بخشي از عوامل بازدارنده سلامت معنوي و عواملي كه باعث آسیب، بيماري و حتي مرگ قلب مي‌شود، شناسايي گرديد. آسیب‌شناسی اين عوامل مي‌تواند زمينه را براي كنترل، پيشگیري و علاج آن فراهم آورد كه اهمّ آن، عبارت است از: دل‌مردگي، دل‌دادگی و عاشق پیشگی نسبت به غیر خداوند، قساوت قلب و سنگدلی، عهدشکنی، استفاده از اموال نامشروع، طمع و آز، زورگویي، تكبر و ده‌ها عامل ديگر كه در مقاله به آن اشاره شده است. اين مطالعه توانسته است ادبيات نظري را براي يك مطالعه ميداني در حوزه آسیب‌شناسي سلامت معنوي فراهم آورد.