اصول و تکنیکهای شکافتن چشم در جراحی دوره اسلامی (از قرن دوم تا دوازدهم هجری)
مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی,
دوره 7 شماره 24 (1394),
5 تیر 2017
,
صفحه 69-108
https://doi.org/10.22037/mhj.v7i24.17763
چکیده
دانش جراحی از شاخههای مهم و تخصصی طب دوره اسلامی از قرن سوم تا دوازدهم هجری است. بخش جراحیهای چشم نیز به دلیل ظرافت و حساسیت زیاد اندامهایش، نیاز به شناخت، تخصص و تجربه بالینی زیادی دارد. با بررسی تألیفات در حوزه جراحیهای چشمی در طب دوره اسلامی، برخی اصول و تکنیکهای ثابت قابل ترسیم است که به صورت قوانین ثابت مورد پذیرش و استفاده اکثر جراحان چشمپزشک بوده است. استخراج این اصول و تکنیکها، هدف اصلی این تحقیق است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و بر اساس جمعآوری اطلاعات از متون پایه دانش جراحی اندام چشم است و با روش استقرایی اصول و تکنیکهای اصلی این دانش در گسترده زمانی مشخصشده ترسیم شده است. بر این اساس، اصول مهم چشمپزشکان تشخیص افتراقی بر اساس معیارهای: شکل ظاهری، محل ظهور، علت بیماری، رعایت اصول احتیاطی، جلوگیری از خونریزی و بخیهزدن و استفاده از داروهای گیاهی مفرده و مرکبه بوده است. در جراحی نیز ابزارشناسی رکن اول و شکافزدن عرضی با روش سَلخکردن و بدون سلخکردن، تکنیکهای اصلی بوده است. در یک نتیجهگیری نهایی باید اذعان کرد که قرن 2 تا 5 قمری دوره درخشان جراحی چشم با تکینک شکافتن بوده است، پس از این دوره همراه با افول همهجانبه تمدن اسلامی، این دانش نیز با رکود مواجه گشت و اغلب منابع تنها شرح و تلخیص متون پایه این دانش همچون الحاوی رازی، کاملالصناعه علی بن عباس اهوازی، قانون ابن سینا و فصل سیام کتاب التصریف زهراوی است. شاید مهمترین دلیل در این دانش عدم رشد ابزاری و عدم توسعه این دانش از حالت ماکروسکوپیک به میکروسکوپیک بوده است که هم در بعد نظری و هم عملی سیر تکاملی این دانش را تا قرن بیستم و ورود پزشکی نوین به تأخیر انداخته است.
- چشمپزشکی؛ جراحی؛ دوره اسلامی؛ شکافتن؛ اصول؛ تکنیک
ارجاع به مقاله
مراجع
منابع فارسی:
آقسرایی، جمالالدین. (1387 ش.). شرح أقسرائی. مصحح مقدمه از محمدمهدی اصفهانی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، دو جلدی، جلد دوم، ص280.
احمد، شمسالدین. (1387 ش.). خزائن الملوک. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، دوجلدی، جلد اول: صص 336-39؛ جلد دوم: صص 56-53.
انصاری شیرازی، علی بن حسین. (1371 ش.). اختیارات بدیعی. مصحح محمدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی، ص 240.
بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوامالدین. (بیتا). خلاصة التجارب. محقق محمدرضا شمس اردکانی، عبدالعلی محققزاده، پویا فریدی و زهره ابوالحسنزاده، تهران: دانشگاه علوم پزشکی، ص 239.
تنکابنی، محمدمؤمن بن محمدحسین. (1387 ش.). تذکرة العلاج. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 235.
تنکابنی، محمدمؤمن بن محمدحسین. (1390 ش.). تحفة المؤمنین. قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، موضوع: مبانی طب، مفردات دارویی، داروسازی و صنعت، اصطلاحات، دو جلدی، جلد دوم، صص 262-261.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1345 ش.). الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، صص 315-311.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1355 ش.). ذخیرة خوارزمشاهی. چاپ عکسی از نسخهای خطی، تهران: چاپ علیاکبر سعیدی سیرجانی، سه جلدی، جلد دوم، صص 861-233.
جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1381 ش.). یادگار در دانش پزشکی و داروسازی. مصحح مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، صص 226-2.
چغمینی، محمود بن محمد. (1389 ش.). قانونچه فی الطب. مترجم اسماعیل ناظم، تهران: نشر آبژ، ص 338.
حسینی شفائی، مظفر بن محمد. (بیتا). قرابادین. مصحح یوسف بیگباباپور و محمد (عارف) موسوینژاد، ص 315.
رازی، محمد بن زکریا. (1388 ش.). خواص الأشیاء. مترجم محمد بن زکریا رازی، مصحح یوسف بیگ باباپور و کاوه عباسی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، صص 123-111.
رازی، محمد بن زکریا. (1419 ق.). من لا یحضره الطبیب. محقق محمدامین الضناوی، قاهره: دار رکابی للنشر، ص 58.
محمدباقر بن محمود طبیب. (1387 ش.). رساله کحالی. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، صص 62-39.
زهراوی، خلف بن عباس. (1374 ش.). التصریف لمن عجز عن التألیف. مترجم احمد آرام و مهدی محقق، تهران: صص 108-66.
دهخدا، علیاکبر. (1361 ش.). لغتنامه دهخدا. تهران: دهخدا.
شاهارزانی، ميرمحمداكبر بن محمد. (1387 ش.). طب أکبری. قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، دو جلدی، جلد اول: صص 316-198؛ جلد دوم: 1350-1228.
شاهارزانی، ميرمحمداكبر بن محمد. (1380 ش.). میزان الطب. محقق هادی نصیری، قم: مؤسسه فرهنگی سماء، صص 66-64.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین بن محمدهادی. (1385 ش.). خلاصة الحکمة. قم: اسماعیلیان، سه جلدی، جلد سوم، صص 422-212.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین بن محمدهادی. (بیتا). قرابادین کبیر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، صص 1207-531.
علیخان، محمدصادق. (1323 ق.). مخازن التعلیم. دهلی: مطبع فاروقی، ص 305.
فلمنکی، شلیمر. (1387 ش.). جلاء العیون. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، صص 40-23.
قادری، سیدابوالقاسم قدرتالله. (1387 ش.). فصول الأعراض (شرح کتاب حدود الأمراض حکیم ارزانی). تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، صص 48-27.
قمری بخاری، حسن بن نوح. (1387 ش.). التنویر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 56.
گیلانی، علی. (1387 ش.). مجربات حکیم علی گیلانی. مصحح علیرضا مسعودی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 48-10.
محقق، مهدی. (1384 ش.). مقدمه ترجمه فارسی التصریف. تهران: نجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ص 38.
محمد بن محمد، عبدالله. (1383 ش.). تحفه خانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، صص 605-198.
ناظم جهان. محمد اعظم. (1387 ش.). اکسیر اعظم. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، چهار جلدی، جلد اول، صص 445-376.
یوسفی هروی، محمد بن یوسف. (1387 ش.). بحرالجواهر (معجم الطب الطبیعی). قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، قم: جلالالدین، صص 215-79.
یوسفی هروی، محمد بن یوسف. (1391 ش.). ریاض الادویه. محقق سیدمحمد نظری، تهران: المعی، صص 185-116.
یونانی، طولوزان. (1383 ش.). اسرار الاطباء یا مجربات ایلات چغتایی. مترجم میرزاشهابالدین ثاقب، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 104.
منابع عربی:
ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم. (2001 م.). عیون الأنباء فی طبقات الأطباء. مصحح عامر نجار، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، دو جلدی، جلد اول، ص 234.
ابن ازرق، ابراهیم بن عبد الرحمن. (1427 ق.). تسهیل المنافع فی الطب و الحکمة. مسقط: عاصمة الثقافة العربیة، دو جلدی، جلد اول، ص 208.
ابنزهر، عبدالملک. (1403 ق.). التیسیر فی المداواة و التدبیر. محقق میشیل الخوری، دمشق: دارالفکر، دو جلدی، جلد اول، صص 53-48.
ابن سلوم حلبی، صالح بن نصرالله. (1388 ش.). غایة الإتقان فی تدبیر بدن الإنسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 146.
ابن سینا، حسين بن عبدالله. (1426 ق.). القانون فی الطب. بیروت: دار الإحیای التراث العربی، جهار جلدی، جلد دوم: صص 385-369؛ جلد سوم: ص 245.
ابن فاتک، مبشر. (1387 ش.). مختار الحکم و محاسن الکلم. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 124.
ابن نفیس، علیبنابیالحزم. (1423 ق.). الصیدلیة المجربة (الموجز فی الطب). مصحح محسن عقیل، بیروت: دار المحجة البیضاء، ص 208.
ابن نفیس، علیبنابیالحزم. (1414 ق.). المهذب فیالکحل المجرب. رباط: چاپ محمد ظافر وفائی و محمد رواس قلعهجی، صص 388-269.
ابن هاشم، راشد بن عمیر. (1405 ق.). فاکهة ابن السبیل. عمان: وزارة التراث القومی و الثقافة، دو جلدی، جلد اول، صص 189-188.
ابن هبةالله، سعید. (1419 ق.). المغنی فی الطب. بیروت: دار النفائس، صص 81-65.
ابن هبل بغدادی، علی بن احمد. (1362 ق.). المختارات فی الطب. حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة، چهار جلدی، جلد سوم، صص 121-86.
ازدی، عبدالله بن محمد. (1387 ش.). الماء. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، سه جلدی، جلد اول، ص 108.
اسرائیلی، اسحاق بن سلیمان. (1412 ق.). الأغذیة و الأدویة. مصحح محمد صباح. بیروت: مؤسسه عزالدین، ص 221.
انطاکی، داود بن عمرو. (بیتا). تذکرة أولی الألباب ـ الجامع للعجب العجاب. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ص 177.
انطاکی، داود بن عمرو. (1415 ق.). بغیة المحتاج فی المجرب من العلاج. بیروت: دارالفکر، صص 63-62.
انطاکی، داود بن عمرو. (1424 ق.). المفید فی الطب، ثلاث رسائل طبیة لداود الأنطاکی. مصحح احمد فرید مزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ص 159.
انطاکی، داود بن عمرو. (1420 ق.). النزهة المبهجة فی تشحیذ الأذهان و تعدیل الأمزجة. محقق أحمد عبدالله عدنان و المنتفکی الرفاعی، قم: مؤسسه البلاغ، ص 307.
بیطار، ابوبکر بن بدر. (1413 ق.). کامل الصناعتین. مصحح عبدالرحمن ابریق، حلب: منشورات جامعه حلب معهد التراث العلمی العربی، چند جلدی؟؟؟، جلد اول: ص 243؛ جلد دوم: ص 68.
تهانوی، محمدعلی. (1996 م.). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. مترجم جورج زیناتی، مصحح دحروج عبدالله علی الخالدی، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، دو جلدیف، جلد اول، صص137-388.
جالینوس. (1390 ش.). جوامع کتاب جالینوس فی الأمراض الحادثة فی العین (شش رساله کهن پزشکی). مصحح یوسف بیگ باباپور، قم: مجمع ذخائر اسلامی، صص 84-83.
حلبی، خلیفه بن ابی المحاسن. (1415 ق.). الکافی فی الکحل. محقق محمد ظافر وفائی و محمد رواس قلعهجی، بیروت: المنظمهالاسلامیه للتربیه والعلومالثقافه (ایسسکو)، صص 307-121.
حموی، صلاحالدین بن یوسف کحال. (1407 ق.). نورالعیون و جامع الفنون. ریاض: مرکز الملک فیصل للبحوث و دراسات الإسلامیه، صص 430-162.
حنین بن اسحاق. (1390 ش.). الشعر مقالات فی العین. محقق ماکس مایرهوف، قاهره: بینا، صص 137-132.
رازی، محمد بن زکریا. (1412 ق.). تقاسیم العلل (کتاب التقسیم و التشجیر). مصحح صبحی محمود حمامی، حلب: منشورات جامعه حلب معهد التراث العلمی العربی، صص 134-130.
رازی، محمد بن زکریا. (1422 ق.). الحاوی فی الطب. محقق هیثم خلیفة طعیمی. بیروت: دار الإحیای التراث العربی، بیست و سه جلدی، جلد اول، صص 272-202.
رازی، محمد بن زکریا. (1984 م.). منافع الأغذیة و دفع مضارها. مصحح حسین حموی، دمشق: دار الکتاب العربی، ص 59.
رازی، محمد بن زکریا. (1387 ش.). المنصوری فی الطب. مترجم محمدابراهیم ذاکر، مصحح: حازم بکری صدیقی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران، ص 259.
زهراوی، خلف بن عباس. (1406 ق.). التصریف لمن عجز عنالتألیف. فرانکفورت: چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه بشیرآغا، ش 502، چاپ فؤاد سزگین، صص 433-403.
زهراوی، خلف بن عباس. (1422 ق.). الجراحة، المقالة الثلاثون من التصریف لمن عجز عن التألیف. محقق عبدالعزیز ناصر الناص و علی بن سلیمان التویجری، ریاض: مطابع الفرزدق التجاریه، صص 249-177.
سامرایی، عبدالرزاق. (1416 ق.). طب العیون: دراسة تاریخیة مقارنة. بیروت: دارالفکر، ص 90.
شطشاط، علی بن حسین. (1999 م.). تاریخ الجراحة فی الطب العربی. بنغازی: جامعه قازیونس، صص 262.
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد. (1419 ق.). مختصر تذکرة الإمام السویدی فی الطب. مصحح احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ص 51.
عطار اسرائیلی، داود بن ابینصر. (1383 ش.). منهاج الدکان و دستور الأعیان فی أعمال و تراکیب الأدویة النافعة للأبدان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، ص 116.
اهوازی، علی بن عباس. (1294 ق.). کامل الصناعة الطبیة. قاهره: بولاق، چهار جلدی، جلد دوم: صص 385-383؛ جلد سوم: ص 295؛ جلد چهارم: ص 245.
کحال، علی بن عیسی. (1383 ق.). تذکرةالکحالین. حیدرآباد دکن: چاپ غوث محییالدین قادری شرفی، صص 291-101.
عیسی بک، أحمد. (1343 ق.). آلات الطب و الجراحة و الکحالة عند العرب. مجله المجمع اللغة العربیة به دمشق. شماره پنجاه و چهارم. جلد پنجم، صص 257-226.
غافقی، محمد بن قسوم بن اسلم. (1987 م.). المرشد فی طب العین. بیروت: بینا، صص 440-340.
طبری، أبوالحسن أحمد بن محمد. (1419 ق.). المعالجات البقراطیه، أمراض العین و معالجاتها. مصحح محمد رواس قلعهجی و محمد ظافر وفائی، لندن: مؤسسه الفرقان للتراث الإسلامی، صص 218-66.
کرمانی، نفیس بن عوض. (1387 ش.). شرح الأسباب و العلامات. قم: مؤسسه احیای طب طبیعی، دو جلدی، جلد اول: صص 365-246؛ جلد دوم: صص 458-425.
کشکری، یعقوب. (1405 ق.). کناش فی الطب. فرانکفورت: چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش 3716، صص 110-43.
کعدان، عبدالناصر. (1999 م.). الجراحة عند الزهراوی. حلب: دانشگاه علوم پزشكى ايران، صص 85-58.
- چکیده مشاهده شده: 898 بار
- PDF دانلود شده: 359 بار