تشریح در طب دوران تمدن اسلامی و شیوه‌های دستیابی به دانش آن
مجله تاریخ پزشکی,
دوره 2 شماره 4 (1389),
,
صفحه 141-164
https://doi.org/10.22037/mhj.v2i4.12247
چکیده
در طب دوران تمدن اسلامی درمان با جراحی (العمل بالید یا دستکاری) یکی از دو راه معمولِ درمان بیماری‌ها و این نحوه‌ی درمان برای پزشک، مستلزم آشنايي او با دانش تشریح بوده است؛ اما تشریح در آن روزگار معنایی فراتر از شکافتن جسد انسان داشته است و علاوه بر کالبدشکافی (شکافتن کالبد)، کالبدشناسی (شناخت ساختار یا هیئت کالبد) و وظایف الأعضاء (شناخت عملکرد اعضاء) یا به تعبیری خویشکاری‌شناسی اندام‌ها را نیز شامل می‌شده است. کسب این دانش برای پزشکان دوره‌ی اسلامی از شش راه یا به شش شیوه امکان‌پذیر بوده است: 1. مطالعه‌ی کتب طبی پیشینیان؛ 2. مطالعه بر روی حیوانات و شکافتن کالبد آنها؛ 3. مطالعه بر روی اسکلت اجساد مردگان؛ 4. مشاهده‌ی زخم‌ها و جراحات اشخاصی که در اثر سوانح و حوادث و یا جنگ‌ها آسیب می‌دیده‌اند؛ 5. استنتاج‌های عقلی با استناد به قوانین طبیعی و پشتوانه‌های علمیِ نظری؛ 6. شکافتن جسد انسان. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که پزشکان آن دوره از پنج راه نخست برای درمان استفاده می‌کرده‌اند؛ در خصوص استفاده از راه ششم نیز با توجه به موضوع حرمت شکافتن جسد انسان، ضمن اینکه هیچ‌کدام استفاده از آن شیوه را انکار نکرده‌اند، شواهدی دال بر استفاده‌ی احتمالی آنان از این راه نیز وجود دارد.
- تمدن اسلامی؛ طب؛ تشریح؛ کالبدشناسی؛ کالبدشکافی؛ وظایف الأعضاء
ارجاع به مقاله
مراجع
الف) منابع فارسی و عربی
ابن ابي أصيبعه. (1965م.). عيون الأنباء في طبقات الأطباء. (شرح و تحقيق نزار رضا). بيروت: دار مكتبة الحياة.
ابن سینا. قانون در طب. ترجمه‌ی شرفکندی. تهران: انتشارات سروش، 1362.
ابن منظور. (1408ق./1988م.). لسان العرب. بيروت: دار إحياء التراث العربي.
ابن نفيس، علي بن ابي الحزم. (1988م.). شرح تشريح قانون (تحقيق سلمان قطايه و مراجعه بول غليونجي). قاهره: الهيئة المصرية العامه للكتاب.
ابن هندو. (1368ش.). مفتاح الطب و منهاج الطلاب (به اهتمام مهدی محقق و محمدتقی دانش‌پژوه). تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران.
اخوینی، ربیع بن احمد. (1344ش.). هدایة المتعلمین (به اهتمام جلال متینی). مشهد.
اسمیت، امیلی سویچ. «جراحی»، دانشنامه‌ی جهان اسلام.تهران: 1384 ج 9.
اعلم، هوشنگ. «بُولُس اجانيطي»، دانشنامه‌ی جهان اسلام. تهران 1377ج 4.
اولمان، مانفرد. (1383ش.). طب اسلامي (ترجمه فريدون بدره‌اي). تهران.
جرجانی، سید اسماعیل. (1377ش.). خفّی علایی (به کوشش علی اکبر ولایتی و محمود نجم‌آبادی). تهران: اطلاعات.
حاجي خليفه، كاتب چلبي. (1951م.). كشف الظنون. بيروت. لبنان: دار إحياء التراث العربي.
حنین بن اسحاق. (1384ش.). رساله حنین بن اسحاق الی علی بن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس (به اهتمام مهدی محقق). تهران: انجمن آثار و مفاخر.
خطابی، محمدالعربي. (1990م.). الاغذيه والادويه عند مولفي العرب: مدخل و نصوص. بيروت: دارالغرب.
دهخدا، علي‌اكبر. لغت‌نامه (زير نظر محمد معين و جعفر شهيدي). تهران: دانشگاه تهران.
رازي. (1408ق/1987م.). المنصوري في الطب (تحقيق حازم بكري صديقي). كويت: المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم.
زهراوي، ابوالقاسم خلف بن عباس. (2004م.). التصريف:موسوعه الطبيه من القرن العاشر الميلادي (حققه و ترجمه الدكتور صبحي محمود حمامي). كويت: مؤسسة الكويت للتقدم العلمي.
زهراوي، ابوالقاسم خلف بن عباس. (1384ش.). جراحي و ابزارهاي آن (ترجمه فارسي بخش سي‌ام از كتاب التصريف لمن عجز عن التأليف به اهتمام احمد آرام و مهدي محقق). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگي.
سارتون، جورج. (1353ش.). مقدمه بر تاريخ علم (ترجمه غلامحسين صدري افشار). تهران.
سجادي، صادق. (1997م.). «ابن نفيس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامي. تهران: 1378.ج 5.
سزگين، فؤاد. (1380ش.). تاريخ نگارش‌هاي عربي. جلد3 (پزشكي، داروسازي، جانورشناسي، و دامپزشكي. ترجمه، تدوين و آماده‌سازي به اهتمام خانه‌ی كتاب). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
شحاده، عبدالكريم. (1976م.). «أضواء علی الطبيب العربي و العالم الموسوعي عبداللطيف البغدادي»، أبحاث الندوه العالميه الأولي لتاريخ العلوم عند العرب. حلب: جامعه حلب.
شطشاط، علي حسين. (2006م.). تاريخ علم التشريح عند المسلمين. طرابلس: مجلس الثقافه العام.
شيرازي، منصور بن محمد بن احمد. (1383ش.). تشريح منصوري (به كوشش سيد حسين رضوي برقعی). تهران: دانشگاه تهران، و مركز بين‌المللي گفتگوي تمدن‌ها و دانشگاه مك گيل كانادا.
قبله‌اي خويي، خليل. «تشريح»، دانشنامه‌ی جهان اسلام. ج 7.
قفطي. (1371ش.). تاريخ الحكماء (ترجمه‌ی فارسي از قرن يازدهم، به كوشش بهين دارايي). تهران: دانشگاه تهران.
كرامتي، يونس. «تشريح»، دائرة المعارف بزرگ اسلامي. تهران: 1387ج 15.
گلشني، عبدالكريم، «حاجي خليفه»، دانشنامه جهان اسلام. تهران: 1387ج 12.
گیلانی لاهیجی، حکیم عبدالرزاق. (1383ش.). خلاصه التشریح (تصحیح علی فروحی). تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران.
ماهر عبدالقادر، محمد علي. الطب العربي: رؤية ابستمولوجيه. بيروت: دار النهضة العربية.
مجوسی اهوازی. (1388ش.). كامل الصناعة الطبیة (ترجمه‌ی سید محمد خالد غفاری). تهران: دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل.
مصری، محمود. و محمد هشام النعسان. (1425ق./2005م.). الجراحه في الطب الأندلسي. ابوظبي: المجمع الثقافي.
میه لی، آلدو. (1371ش.). علوم اسلامی و نقش آن در تحول علمی جهان (ترجمه‌ی رضا شجاع رضوی و اسدالله علوی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
نجم‌آبادی، محمود. (1375ش.). تاريخ طب در ايران پس از اسلام: از ظهور اسلام تا دوران مغول. تهران: دانشگاه تهران.
هاشمي، سيد احمد. «حنين بن اسحاق»، دانشنامه‌ی جهان اسلام. تهران: 1389.ج 14.
ب) منابع لاتین
Leclerc, Lucien; Histoire de la medecine arabe, Paris, 1876 (2vol.).
ج) سایت
کعدان، عبدالناصر. «الطبيب الاندلسي ابوالقاسم الزهراوي أشهر جراحي القرون الوسطي». واقع در پايگاه
Internationl Society for the History of Islamic Medicine (ISHIM.net)
- چکیده مشاهده شده: 1022 بار
- PDF دانلود شده: 884 بار
