مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

از مهمترین اهداف کلام اسلامی، تبیین عقاید دینی و تثبیت آن به‌وسیله پاسخگویی به شبهات مخالفان است. علی رغم وجود آثار گرانبهایی چون تجریدالاعتقاد، کشف‌الاسرار و احقاق‌الحق در سنت کلام اسلامی، این علم شریف در دوران معاصر مورد بی‌مهری و کم‌توجهی قرار گرفته و از میان علوم رایج و رسمی علوم دینی کنار گذاشته شده است. تلاش‌های پراکنده کسانی چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی، سید هبه‌الدین شهرستانی و استاد شهید مرتضی مطهری نیز، که از پیشگامان ترویج علم کلام جدید به‌شمار می‌روند، نتوانسته است جایگاه واقعی آن را در میان حوزه‌های علوم دینی تثبیت کند. در جهان معاصر که جزمیت ارسطویی از عقاید و باورها رخت بربسته و نسبیت مطلق جایگزین آن شده است، دفاع از جاودانگی دین و احیای معارف و اصول دینی جز در فضای گفتمان عقل محور امکان‌پذیر نیست. عقل که خلیل نحوی آن را نقیض جهل می‌داند (معجم المقاییس اللغه،69/4)، منشأ معرفتی است که انسان را به راه راست و عمل صالح رهنمون می‌کند. خداوند در قرآن کریم علت کفر و انحراف را عدم تعقل صحیح می‌داند (بقره 164، آل عمران 118، رعد 4، مومنون 80، نور 61) و از منظر امام علی (ع)، لایه‌های پنهان حکمت به وسیله عقل بیرون می‌آید (اصول کافی 28/1). از این روست که عقل بنیان و اساس علم و دانش محسوب می‌شود که در صورت به‌کارگیری صحیح، صاحبش را به قول صحیح رهنمون ساخته (تحف العقول 323) و اخلاق نیکو به او می‌آموزد (ارشاد القلوب 199/1) و بی‌جهت نیست که از منظر قرآن کریم از کار انداختن عقل، عامل اصلی بدبختی دوزخیان است (ملک/10).

اصول چهارگانه اخلاقی که به‌طور مشترک در اخلاق زیستی و اخلاق پزشکی کاربرد دارند، حاصل همگرایی اندیشمندان حوزه‌های مختلف اجتماعی و جهانی است که بر محور انسان‌گرایی شکل گرفته و خاستگاه آن فرهنگ غرب می‌باشد. هرچند اخلاق زیستی سکولار اصولی را مجسم می‌سازد که قابل تعمیم جهانی است و به همه‌ افراد و مفاهیم اخلاقی مربوط می‌شود و به عنوان معیاری برای بررسی معضلات اخلاقی و ارایه الگوی تصمیم‌گیری در زمینه مباحث اخلاق زیستی مورد توجه است، لیکن از حیث مقارنه و تطبیق در مبانی آن با فرهنگ‌ها و مکتب‌های مختلف اخلاقی، دارای تفاوت‌های اساسی است. این وجوه تفاوت در مکاتب و ادیان ابراهیمی به‌ویژه مکتب حیات‌بخش اسلام بیشتر قابل درک است.

این مقاله اصول چهارگانه‌ اخلاق زیستی را از منظر فقه و حقوق اسلامی مورد بررسی قرار می‌دهد و با توجه به روشن‌بودن ابعاد آن در فرهنگ غربی توجه نگارندگان صرفاً معطوف به مطالعه‌ی موضوع از منظر فقه و حقوق اسلامی است.

تحولات زیست فناوری در عصر حاضر، بستر ساز بروز چالش­هایی اخلاقی است که پاسخ به آن­ها در جلوه پارادایم رایج در بررسی‌های اخلاقی زیست‌فناوری و مؤلفه‌های هنجاری آن نمایان شده است. با این وجود سنجش اصول چهارگانه حاکم بر اخلاق زیست‌فناوری معاصر و مشاهده عدم هماهنگی و انسجام لازم میان آن‌ها، حاکی از واگرایی و ناکارآمدی نظریه رایج در اخلاق زیست فناوری از ناحیه قواعد و اصول خود می‌باشد. همچنین ابتنای این اصول بر مبانی اومانیسم، فردگرایی، آموزه‌های لیبرالی، تقدم حق بر خیر و قراردادگرایی، اخلاق زیست‌فناوری را به سوی تخریب محیط زیست و ذخایر ژنتیک انسانی، خود بزرگ‌بینی لجام‌گسیخته در انسان و نسبیت‌انگاری در ارزش‌ها سوق می‌دهد و در جریان غلبه مؤلفه‌های مصلحت‌گرا و لذت‌گرای افراطی بر عقلانیت ارزشی در نظریه رایج، شاهد تقلیل‌گرایی آشکار در تلقی از عدالت و سود و زیان هستیم. لذا جهت حل این مشکل باید در مسایل پیچیده و کاملاً حیاتی اخلاق زیست‌فناوری، اصولی منسجم و هماهنگ برآمده از تفکر توحیدی و با تأکید بر معنویت قدسی تدوین شود تا اخلاق زیست‌فناوری بر شالوده‌های چنین اصولی استوار گشته و در پرتو آن اسب سرکش و پرقدرت فناوری نوظهور زیستی با لگام حکمت عملی برآمده از ارزش‌های متعالی انسانی مهار شود.

مقوله اخلاق سازمانی در جوامع توسعه یافته طی یک و نیم قرن گذشته به عنوان بخشی از علم مدیریت به مرور نهادینه شده است. رعایت اخلاق و حفظ ارزش‌های اخلاقی به صورت یکی از مهم‌ترین پدیده‌هایی درآمده است که در بیشتر سازمان‌ها مورد توجه قرار مي‌گیرد. عدالت سازمانی اصطلاحی است که برای توصیف نقش عدالت که به طور مستقیم با موقعیت­های شغلی ارتباط دارد، به‌کار مي‌رود. در عدالت سازمانی مطرح مي‌شود که باید با چه شیوه­هایی با کارکنان رفتار شود، تا احساس کنند به صورت عادلانه با آن‌ها برخورد شده است. بر اساس عدالت سازمانی مي‌توان پیش‌بینی کرد که کارکنان در قبال وجود یا عدم وجود عدالت سازمانی در محل کار خود واکنش نشان مي‌دهند. هم اخلاقیات و هم عدالت سازمانی در مفهوم عدالت ریشه دارد و شامل قضاوت‌هایی درباره آنچه درست و یا نادرست است.

سقط جنین یکی از مسایل جدی و مطرح در اخلاق پزشکی است و موافقان و مخالفان استدلال‌های بسیاری به سود یا زیان آن اقامه کرده‌اند. یکی از استدلال‌هایی که ضد سقط جنین اقامه شده است، استدلال از طریق بالقوگی است. برخی از فیلسوفان اخلاق، انسان را از لحظه لقاح انسان و شخص دانسته، سقط جنین را نادرست مي‌دانند. برخی هم اگرچه جنین را از لحظه لقاح انسان نمی‌دانند، ولی با این حال سقط جنین را به لحاظ اخلاقی از همان لحظه لقاح در نگاه نخست، نادرست می‌دانند. این مقاله با این فرض که جنین از لحظه لقاح انسان به شمار نمي‌آید، بر ناروایی اخلاقی سقط جنین از همان لحظه لقاح استدلال مي‌کند. این استدلال از طریق استفاده از مفهوم «بالقوگی» صورت مي‌گیرد. در این مقاله علاوه بر تقریری از این استدلال سعی بر آن است که نقدهایی که بر آن وارد شده است را بیان کرده و به بررسی و نقد آن‌ها پرداخته شود.

مقدمه: همسان­سازی انسانی (Human cloning) به­عنوان مهم­ترین تحول قرن حاضر، محصول پیشرفت علم و تکنولوژی علوم زیستی و ژنتیکی است که به طور ویژه، محافل دینی، اخلاقی و حتی سیاسی را تحت تأثیر قرار داده است. تصور تولد موجود زنده ـ مخصوصاً انسان ـ خارج از مجرای طبیعی و بدون استفاده از سلول­های جنسی، همگان را به تعجب و شگفتی وامی­دارد؛ گویی اکنون علم، هنر خود را به رخ جهانیان کشیده است. در پایان به این نتیجه رسیدیم که همسان­سازی انسانی با اصول اخلاق زیستی اسلامی در تعارض است؛ بنابراین باید فناوری همسان­سازی انسانی ممنوع شود.

روش: در این مقاله با عنوان «تزاحم فناوری همسان‌سازی انسانی با اخلاق زیستی اسلامی»، مؤلفان به کمک روش کتابخانه­ای به تحلیل و بررسی فناوری شبیه­سازی انسانی بر مبنای اصول اخلاق زیستی اسلامی پرداخته­اند و در پایان به این نتیجه رسیده­اند که فناوری مذکور با اصول اخلاق زیستی اسلامی تعارض پیدا می­کند.

تمامي خلقت براساس ساختارهاي نانو پايه‌ريزي شده است. مواد سمي اين ساختارهاي نانو در طول تكامل يا حذف شده‌اند يا با بدن موجودات در تطابق قرار گرفته‌اند.

اكنون بشر به سمت سنتز و استفاده مستقيم از ساختارهاي نانو و كاربردي ‌نمودن آن در جنبه‌های مختلف زندگي پيش می‌رود.

به دلیل رفتارهاي غيرقابل پيش‌بيني ساختارهاي نانو نسبت به اشكال اوليه و قابل دسترس آن در طبيعت و عدم دانايي نسبت به عملكرد اين ساختارها در محيط‌هاي بيولوژيك و رسميت بالقوه آن‌ها و عطش فعلي جوامع دانشگاهي در بررسي اين ساختارها، به نظر مي‌رسد ضوابط اخلاقي بر نحوه ساخت و اثرات آن در محيط‌هاي آزمايشگاهي، صنعتي و نيز استفاده از اين مواد در كليه ابعاد زندگي بشر و همچنين محيط زيست پيرامونش، نياز به تدوين راهكارهايي دارد تا از وقوع فجايعي که مي‌تواند از كشف مواد راديواكتيويته عناصر سنگين و ارتباط آن با ايجاد سرطان، خطرناك‌تر باشد، جلوگيري به عمل آيد.

در جهان كنوني بشر متوجه عواقب زیانبار بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و پيدايش انواع‏ آلاینده‌ها در محیط زیست خود شده است. بحران محيط زيست كه در حال حاضر گريبانگير اكثر كشورهاست، از بحران روحي و معنوی سرچشمه گرفته است. دين اسلام از طبيعت و جهان محيط بر انسان و خود انسان، تعريف ویژه خود را دارد. پدیده‌های طبیعی آیات الهی هستند و در رابطه با خداوند دارای معنی و هدف می‌باشد و علاوه بر منشأ الهی، آینه صفات خداست كه مي‏تواند از طريق اصلاح نگرش معرفتی و رفتار اخلاقي و تربيتي بشر راهگشاي حل معضلات زيست‌محيطي امروز باشد. بررسی مبانی معرفت‌شناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی، تبیین معنی‌داری و هدفداری جهان آفرینش، همچنین توجه به خود انسان و ايجاد مسؤولیت در او نسبت به اعتقادات و ارزش‌ها از جمله نقاط قوت ديدگاه اسلام و بعضاً سایر ادیان در استفاده از منابع موجود در طبيعت است.