بررسی تعامل تنجیم و طبابت با مرور اجمالی بر فعالیتهای حاجی نجمالدوله و خاندان وی
مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی,
دوره 7 شماره 22 (1394),
29 January 2017
,
صفحه 73-105
https://doi.org/10.22037/mhj.v7i22.16019
چکیده
اطلاع از آینده و حوادث زندگی انسان، به ویژه امور مربوط به پزشکی همچون تعیین زمان مناسب برای مصرف ادویه و بازیابی سلامت، یکی از دغدغههای مهم بشر در ادوار گذشته بوده است، که ظاهرا امکان این پیشگویی با شکلگیری دانش احکام نجوم یا تنجیم میسر گردید.
اهمیت این دانش به حدی بود که اینگونه احکام در بسیاری از متون از جمله کتب نجومی و طبی برای مخاطبین خاص و تقویمهای سنتی برای مخاطبین عام، در قرون متمادی درج میشد تا اینکه با ورود دانش جدید اروپایی به ایران عهد قاجار، نگارش احکام نجوم در متون تخصصی طب و هیأت، کمرنگ اما در تقویمهای نجومی همچنان ادامه یافت.
مسأله اصلی این پژوهش، بررسی تعامل تنجیم با پزشکی، بر اساس فعالیتهای عبدالغفار نجمالدوله و برخی از خاندان وی میباشد. بدین منظور تلاش شده اطلاعات مربوط به این پژوهش از طریق بررسی کتابخانهای، گردآوری و فیشبرداری شود، سپس به کمک تحلیل مواد خام، دادههای مورد نیاز به دست آمد و در نهایت با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی تدوین متن حاضر صورت پذیرفت.
بدین ترتیب این جستار با بررسی منابع تاریخی به این نتیجه میرسد که به رغم آشنایی خاندان حاجی نجمالدوله با علوم جدید، به دلیل تقاضای غالب اقشار جامعه (از دربار و برخی دولتمردان تا طبقات فرودست)، نگارش احکام نجومی مرتبط با پزشکی، در تقویمهای چند نسل متوالی از این خانواده تداوم یافت.
- تنجیم؛ پزشکی؛ عبدالغفار نجمالدوله؛ گاهنامه
ارجاع به مقاله
مراجع
منابع فارسی:
آملی، شمسالدین. (1317 ق.). نفائسالفنون فی عرایس العیون. بیجا: کتابفروشی خوانساری، ص 173.
ابن بطلان، مختار بن حسن. (1350 ش.). تقویمالصحه. مصحح غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، صص 159-3.
ابن جزله، یحیی ابن عیسی. (1249 ق.). تقویمالابدان. مترجم محمداشرف شمسالدین محمد، نسخه خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره 7113-5.
ابن فندق، علی بن زید. (1217 ق.). جوامع احکامالنجوم. نسخه خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره 20188-5.
ابن هندو، ابوالفرج علی بن حسین. (1368 ش.). مفتاحالطب و منهاجالطلاب. مصحح مهدی محقق و محمدتقی دانشپژوه، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مکگیل، ص 239.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد. (1386 ش.). آثارالباقیه عن القرونالخالیه. مترجم اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر، ص 360.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد. (1367 ش.). التفهیملاوایل صناعهالتنجیم. مصحح جلال همایی، تهران: نشر هما، صص 330-316.
اشپولر، برتولد. (1386 ش.). تاریخ مغول در ایران. مترجم محمود میرآفتاب، تهران: علمی و فرهنگی، ص 173.
اصفهانی، صادق. (1269 ق.). شاهد صادق. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران، شماره 5028.
اصفهانی، عبدالوهاب بن علیمحمد. (1279 ق.). استخراج حرکات سیارات. نسخه خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری ـ سپهسالار، شماره 619.
اصفهانی، عبدالوهاب بن علیمحمد. (1284 ق.). تقویم رقمی. تهران: کارخانه سیدمحمدباقر تهرانی، صص 3-1.
اصلاح عربانی، ابراهیم. (1374 ش.). کتاب گیلان. تهران: پژوهشگران ایران، پنج جلدی، جلد سوم، ص 541.
اعتصامالملک، میرزاخانلرخان. (1351 ش.). سفرنامه خانلرخان اعتصامالملک. تهران: نشر منوچهر محمودی، ص 28.
الگود، سیریل. (1352 ش.). تاریخ پزشکی ایران از دوره باستان تا سال 1934. مترجم محسن جاویدان، تهران: اقبال، ص 518.
الگود، سیریل. (1356 ش.). تاریخ پزشکی ایران و سرزمینهای خلافت شرقی. مترجم باهر فرقانی، تهران: امیرکبیر، ص 256.
اولیویه، گیوم آنتوان. (1371 ش.). سفرنامه اولیویه. مترجم محمدطاهر قاجار و مصحح غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات، ص 91.
بروگیش، هینریش. (1374 ش.). در سرزمین آفتاب. مترجم مجید جلیلوند، تهران: مرکز، ص 138.
بروگیش، هینریش. (1367 ش.). سفر به دربار سلطان صاحبقران. مترجم کردبچه، تهران: اطلاعات، دو جلدی، جلد دوم، ص 338.
پاکدامن، ناصر. (1353 ش.). میرزاعبدالغفار نجمالدوله و تشخیص نفوس دارالخلافه. سالنامه فرهنگ ایرانزمین. به کوشش ایرج افشار، شماره بیستم، ص 335.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1368 ش.). سفرنامه پولاک. مترجم کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، صص 198-81.
تهرانی، سیدجلالالدین. (1341 ق.). تقویم احمدی (تاریخ احمدی). تهران: مطبعه علمی، ص 1.
تهرانی، سیدجلالالدین. (1346 ق.). تقویم رقمی. تهران: بینا، ص 2.
تهرانی، سیدجلالالدین. (1353 ق.). تقویم فارسی. تهران: بینا، ص 2.
جرجانی، اسماعیل. (1352 ش.). ذخیره خوارزمشاهی. مصحح جلال مصطفوی، تهران: انجمن آثار ملی، صص 51-47.
جمعی از نویسندگان. (1380 ش.). اثرآفرینان ـ زندگینامه نامآوران فرهنگی ایران. تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی، شش جلدی، جلد ششم، ص 27.
جمعی از نویسندگان. (1384 ش.). تنکلوشا ـ به ضمیمه مدخل منظوم از عبدالجبار خجندی. تهران: میراث مکتوب، ص 66.
جمعی از نویسندگان. (1371 ش.) عبدالغفار نجمالدوله پیشگام آموزش نجوم جدید در ایران. نشریه نجوم. شماره دوازدهم، ص 22.
جمعی از نویسندگان. (بیتا). مجموعه. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران، شماره 6125.
جمعی از نویسندگان. (بیتا). مجموعه. نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 5829.
جمعی از نویسندگان. (1362 ش.). مجموعه مقالات طب سنتی ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 111.
جهانگیر میرزا. (1384 ش.). تاریخ نو. مصحح عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم، ص 197.
حلبی، علیاصغر. (1365 ش.). تاریخ تمدن اسلام. بیجا: نشر بنیاد، ص 236.
دالمانی، هانری رنه. ( 1335 ش.). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. مترجم علیمحمد فرهوشی، تهران: امیرکبیر، ص 68.
دنیسری، شمسالدین محمد ابن امینالدین ایوب. (بیتا). نوادرالتبادر لتحفهالبهادر. مصحح محمدتقی دانشپژوه و ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، صص 51-49.
روحالهی، حسین. (1389 ش.). پیشرفتهای حیرتانگیز احکام نجوم. کتاب ماه علوم و فنون. دوره دوم، شماره صد و بیست و ششم، ص 94.
روزنامه اختر. (1294 ق.). شماره چهل و سوم.
روزنامه ایران. (1288 ق.). نمره سیزدهم.
روزنامه ایران. (1290 ق.). نمره صد و پنجاه و نهم.
زرگری، فاطمه. یحیایی، علی. (1393 ش.). تأثیر باورها و نگرشهای نجومی بر اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در سدههای چهارم تا نهم ق. تاریخ و فرهنگ. سال چهل و ششم، شماره نود و سوم، صص 110-108.
زمانی قمشهای، علی. (1387 ش.). اخترشناسان و نوآوران مسلمان. قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چهار جلدی، جلد سوم: ص 19؛ جلد چهارم، صص 262-261.
ژوبر، پیرامده. (1347 ش.). مسافرت در ارمنستان و ایران. مترجم علیقلی اعتمادمقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص 257.
سیفالدوله، سلطانمحمدمیرزا. (بیتا). ملوک الکلام و متجرالخاص و العام. نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 2739.
طیبی، سیدمحمد. کاویانی پویا، حمید. (1393 ش.). طب در ایران عصر قاجار بر اساس سفرنامههای سیاحان غربی. پژوهشنامه تاریخ. سال نهم، شماره سی و پنجم، ص 122.
عقیلی خراسانی شیرازی، محمدحسین. (1385 ش.). خلاصهالحکمه. مصحح اسماعیل ناظم، قم: اسماعیلیان، سه جلدی، جلد اول، صص 17-15.
علیجانی، مهدی. (1392 ش.). معاینه و روشهای طبابت در دوره قاجار از دید سیاحان اروپایی. تاریخ پزشکی. دوره پنجم، شماره شانزدهم، ص 97.
عنصرالمعالی، کیکاووس. (1335 ش.). قابوسنامه. مصحح امین عبدالمجید بدوی، تهران: کتابفروشی ابنسینا، ص 161.
عینالسلطنه، قهرمان میرزاسالور. (1374 ش.). روزنامه خاطرات عینالسلطنه. مصحح مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر، ده جلدی، جلد پنجم، ص 3372.
فارابی، محمد بن محمد. (1348 ش.). احصاءالعلوم. مترجم حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص 84.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1391 ش.). جامعالعلوم (ستینی). مصحح سیدعلی آلداود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ص 427.
فراهانی، حسن. (1385 ش.). روزشمار تاریخ معاصر ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، هفت جلدی، جلد دوم، ص 63.
فلور، ویلم. (1386 ش.). سلامت مردم در ایران قاجار. مترجم ایرج نبیپور، بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر، ص 19.
قطبالدین شیرازی، محمود بن مسعود. (1320 ش.). درهالتاج. مصحح محمد مشکوة، تهران: چاپخانه مجلس، ص 75.
قمی، محمود. (1282 ق.). تقویم ناصری. تهران: بینا، صص 7-6.
کشفی خراسانی، شیخ عبدالنبی. (1372 ق.). تقویم فارسی. تهران: بینا، ص 2.
کمپفر، انگلبرت. (بیتا). سفرنامه کمپفر. مترجم کیکاووس جهانداری،تهران: خوارزمی، ص 102.
گنابادی، مظفر بن محمدقاسم. (1274 ق.). شرح بیست باب ملامظفر در معرفت تقویم. تهران: بینا، صص 45-41.
گیاهی یزدی، حمیدرضا. (1388 ش.). تاریخ نجوم در ایران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، ص 105.
لاهیجی اشکوری، قطبالدین محمد بن شیخعلی شریف. (1393 ش.). رساله در هیأت و تشریح. مصحح یوسف بیگباباپور، تهران: سمیر، صص 20-19.
لیدی شیل، مری لئونورا ویت. ( 1368 ش.). خاطرات لیدی شیل. مترجم حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو، ص 59.
مجوسی اهوازی. علی بن عباس. (1388 ش.). کاملالصناعه الطبیه. مترجم سیدمحمدخالد غفاری و مقدمه مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مکگیل، سه جلدی، جلد اول، ص 24.
محبوبی اردکانی، حسین. (1370 ش.). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران، سه جلدی، جلد اول، ص 100.
محمدی، محمد. (1323 ش.). فرهنگ ایرانی و تأثیر آن در تمدن اسلام و غرب. تهران: چاپخانه پیمان، ص 205.
مراغهای، زینالعابدین. (1385 ش.). سیاحتنامه ابراهیمبیگ. مصحح محمدعلی سپانلو، تهران: آگاه، ص 234.
ملکم، سرجان. (1380 ش.). تاریخ کامل ایران. مترجم میرزااسماعیل حیرت، تهران: افسون، دو جلدی، جلد دوم2، ص 833.
مؤمن حسینی، محمد. (بیتا). تحفه حکیم مؤمن. مقدمه محمود نجمآبادی، بیجا: کتابفروشی مصطفوی، ص 3.
مینوی، مجتبی. (1334 ش.). قران کواکب در سال 582. یغما. سال هشتم، شماره هشتاد و دوم، ص 83.
نبیپور، ایرج. (1386 ش.). پیشدرآمدی بر تاریخ پزشکی خلیج فارس. بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر، ص 88.
نبئی، ابوالفضل. (1384 ش.). نقش عمر خیام در گاهشماری ایرانی. فرهنگ. شماره پنجاه و سه و پنجاه و چهارم، صص 36-35.
نجمالدوله، عبدالغفار. (1297 ق.). تقویم رقمی. تهران: بیجا، صص 3-2.
نجمالدوله، عبدالغفار. (1328 ق.). تقویم فارسی. تهران: بینا، ص 2.
نجمالدوله، عبدالغفار. (1333 ق.). تقویم فارسی. تهران: بینا، صص 3-2.
نجمالدوله، عبدالغفار. نجمالملک، ابوالقاسم. (1337 ق.). تقویم رقمی. تهران: مطبعه میرزا علیاصغر، ص 1.
نجمالملک، ابوالقاسم. (1338 ق.). تقویم رقمی. تهران: مطبعه میرزاعلیاصغر، صص 4-3.
نجمالملک، محمود. (1326 ق.). تقویم فارسی. تهران: بینا، صص 12-2.
نصر، سیدحسین. (1384 ش.). علم و تمدن در اسلام. مترجم احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی، صص 50-45.
نظامی عروضی، احمد بن عمر بن علی. (1386 ش.). چهارمقاله. مصحح محمد قزوینی و محمد معین، تهران: صدای معاصر، ص 91.
واجد، علیخان. (1289 ق.). مطلعالعلوم و مجمعالفنون. کانپور: مطبع منشی نولکشور، ص 283.
ویشارد، جان. (1363 ش.). بیست سال در ایران. مترجم علی پیرنیا، بیجا: انتشارات نوین، ص 242.
منابع عربی:
ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم. (بیتا). عیونالانباء فی طبقاتالاطباء. بیروت: دارالمکتبه حیاه، ص 501.
ابنسینا، حسین بن عبدالله. (1326 ق.). تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات. قاهره: دارالعرب، ص 110.
خوارزمی، محمد بن احمد. (1342 ق.). مفاتیحالعلوم. مصر: الطباعه المنیریه، ص 130.
منابع انگلیسی:
Thomson, RF. Kerr, S. (1859). Journey through the mountainous districts north of the Elburz and ascent of Damavand in Persia. Royal Geographical Society. 3(1): 6.
- چکیده مشاهده شده: 754 بار
- PDF دانلود شده: 1750 بار