مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

باید اعتراف کرد که به گواهی تاریخ ادبیات اسلامی، قرن‌ها عموم متفکران مسلمان در این‌که نظامی اخلاقی مبتنی برپایه‌ی آموزه‌های اسلامی ارائه دهند موفق نبوده‌اند. این در حالی است که در تقسیم‌بندی حکمت، نخست آن را به دو بخش نظری و عملی و سپس حکمت عملی را به سه بخش «اخلاق، سیاست مدن و تدبیر منزل» فصل‌بندی کرده‌اند، ولی عموم حکیمان مسلمان در فصل اخلاق جز آنچه حکیمان یونان نظیر «ارسطو» و «افلاطون» گفته بوده‌اند ره‌آوردی نداشته‌اند. نداشتن ره آورد جدید در سایر مباحث فلسفی مسأله‌ی چندان مهمّی نیست و امری کاملاً قابل قبول است زیرا بخش‌های نظری که مربوط به شناخت هستی است ربطی به دین ندارد. هستی‌شناسی کار تعقل است و دین هر چه در آن زمینه بگوید تذکار و تبیین حکم عقل است ولی ناگفته پیداست که اخلاق مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهای عملی مربوط به کردار بشر است و به یقین ادیان مدعی آنند که برای سعادت بشر طرحی نو درانداخته‌اند. قرآن مجید در آیه‌ی 9 سوره‌ی اسراء از این حقیقت پرده برافکنده است:

«إِنَّ هٰذَا ٱلْقُرْٰانَ يهَدِى لِلَّتىِ هِىَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ ٱلصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُم أَجْرًا كَبِيرا: همانا اين قرآن خلق را به و استوارترين راه هدايت مى‏كند و اهل ايمان را كه نيكوكار باشند به اجر و ثواب عظيم بشارت مى‏دهد».

....

عصر کنونی عرصه‌ی تولید فناوری‌های نوین زیست پزشکی است که به کارگرفتن آن‌ها چالش‌هایی را در ابعاد مختلف فلسفی، اخلاقی، دینی و اجتماعی موجب شده است؛ فناوری‌هایی چون: باروری‌های مصنوعی و کودکان آزمایشگاهی، شبیه‌سازی انسانی و حیوانی، اخذ سلول‌های بنیادی و به‌ کارگیری آن‌ها، قتل ترحم‌آمیز، ساخت اعضا و اندام‌های انسانی و پیوند آن‌ها.

با قوت‌گرفتن سؤال، ابهام و چالش‌های گسترده و فراگیر در حوزه فناوری­های زیستی، اخلاق کاربردی به عنوان بخشی از دانش اخلاق و فلسفه آن متکفل بحث و بررسی در این باره و یافتن پاسخ‌هایی راه‌گشا در این خصوص مبتنی بر نظریه‌ها و اصول اخلاقی گردیده است. در همین راستا اخلاق زیستی به عنوان شاخه‌ای نو در حوزه اخلاق هنجاری کاربردی به تبیین پاسخ‌ها و راهبردهای اساسی در مواجهه با پرسش‌ها و چالش‌های ناشی از ظهور و بروز فناوری‌های نوین زیست پزشکی می‌پردازد.

نگارنده در مقاله حاضر تلاش می‌کند تا ضمن ارائه تعریف جامع و دقیقی از اخلاق زیستی و جایگاه آن در میان شاخه‌های مختلف اخلاق، به تبیین حدود، قلمرو و اهمّ مسایل مطرح در اخلاق زیستی پرداخته شود.

اختلاف نظر در اخلاقیات زیستی در غرب، ریشه در اختلاف در حدود بسط و توسعه قواعد هنجاری در میان فرهنگ‌های مختلف دارد. شاید به واسطه هنجارهای یاد شده بتوان اعمال انسان را به نحوی تحت عناوین ضروری، غیرمجاز و مجاز دسته‌بندی کرد که مورد تصدیق همگان قرار گیرد.

در جهان اسلام نیز در میان مقالات متفاوتی که از سوی علمای اسلامی در خصوص چارچوب اخلاقیات زیستی اسلامی منتشر شده است تا کنون هیچ‌گونه کاوش جامعی در طبیعت مباحث کلامی ـ اخلاقی اسلام که خود نتیجه توسعه سیستم فقهی ـ اخلاقی اسلام است، صورت نگرفته است و به عبارت دیگر رویکردتوصیفی و نه تحلیلی این مقالات در خصوص مباحث اصول قانون‌گذاری‌های پزشکی در اسلام با اخلاقیات کلامی ـ فلسفی و نحوه تاثیر آن در فقه پزشکی در دوران معاصر سازگاری ندارد. پرسش‌های اخلاقی در مباحثات معاصر نیازمند پاسخ به پرسش‌های مهم‌تری است که شالوده اصلی سلوک اخلاقی را در اسلام تشکیل می‌دهند و صرفاً بیان فتواهای فقهی در خصوص مسایل و مصادیقی نظیر سقط جنین، اهدای عضو و نظایر آن کافی به نظر نمی‌رسد. در میان فقهای مذاهب گوناگون شریعت اسلام درباره‌ی این مسایل، هیچ‌گونه اجماعی وجود ندارد. از این‌رو به نظر می‌رسد در مفهوم میان فرهنگی اخلاقیات زیستی، آثار علمای اسلام با یک تحقیق منظم در اصول و قوانین اساسی و راهنمای اخلاق عملی در سنت اسلامی که ریشه در علم کلام دارد به شکل قابل توجهی غنی و پربارتر خواهد شد.

ادیان ابراهیمی به سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهودیت اطلاق می‌شود که از سنت باستانی ابراهیم الهام می‌گیرند. این ادیان همگی معتقد به نظریه‌ی پیامبری هستند؛ یعنی معتقدند خداوند افرادی را به پیامبری برمی‌گزیند و به آن‌ها پیام‌هایی را به‌طور مستقیم یا با واسطه‌ی یک فرشته، برای هدایت مردم ارسال می‌کند. مورد خطاب قرار گرفتن پیامبران از طرف خداوند، ویژگی اصلی ادیان الهی است. با این که این سه دین از سه نظام الهیاتی مجزا و متفاوت برخوردارند اما مشترکات این سه نظام بسیار زیاد است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان آن‌ها را در یک طبقه قرار داد. مقاله‌ی حاضر با بررسی مبانی اخلاقیات زیستی در این ادیان، درصدد است وجوه افتراق و اشتراک موجود در تصمیم‌سازی اخلاقی در امور زیستی را میان آن‌ها تبیین و تشریح نماید.

امروزه در جهان شاهد رشد فزاینده‌ی علوم به‌ویژه علوم زیستی و پزشکی هستیم. الزامات اخلاقی این توسعه‌ی علمی در حال حاضر در جهان اسلام بدون توجّه و تمرکز کافی بر جنبه‌های بومی و اسلامی مدّ نظر قرار می‌گیرد و حتی نهادهای بین‌المللی به لزوم پرداختن به جنبه‌های مذهبی گفتمان اخلاق زیستی در کشورهای اسلامی به درستی آگاه نیستند. از سوی دیگر معرفی یک نظریه‌ی اخلاقی جامع پیرامون موضوع اخلاق زیستی مستلزم تأملی دقیق و عمیق در مبانی جهان‌بینانه و فلسفی است. یکی از راهکارهای مناسب برای ورود به این بحث که در این مقاله به آن پرداخته شده است؛ مطالعه‌ی تطبیقی مبانی جهان‌بینانه و فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار است. از این‌رو نگارندگان می‌کوشند به تفاوت‌های موجود در جهان‌بینی این دو نگره‌ی اخلاقی بپردازند از جمله: تفاوت در اعتقاد به منشأ و خالق هستی، تفاوت در نگرش به کلّیت هستی و تفاوت در نگاه به عالم مادّی و قوانین حاکم بر آن و سپس به تفاوت‌های انسان‌شناسانه‌ی این دو نگره اخلاقی اشاره کنند که تفاوت در نگرش به خلقت انسان، تفاوت در نگرش به ابعاد وجودی انسان و زندگی پس از مرگ از جمله آنهاست و نهایتاً به تفاوت‌های فرااخلاقی در اخلاق زیستی اسلامی و سکولار از جمله تفاوت در وجودشناسی اخلاقی، تفاوت در معرفت‌شناسی اخلاقی و تفاوت در دلالت‌شناسی اخلاقی اشاره نمایند. پاره‌ای از شباهت‌های نگره‌ی اسلامی و نگاه سکولار به اخلاق زیستی که عمدتاً شباهت‌های هنجاری هستند نیز از دیگر نکاتی است که نگارندگان به مطالعه‌ی آن پرداخته‌اند.

در نتیجه‌ می‌توان به پذیرش تفاوت‌ها و شباهت‌ها به ‌عنوان یک واقعیّت موجود، برای آغاز یک گفتگوی سازنده‌ی دوجانبه و معرفی مبانی اخلاق زیستی اسلامی اشاره کرد.

از «کرامت ذاتی انسان» که در مقدّمه‌ی «اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر و میثاق‌های بین‌المللی» از آن یاد نموده‌اند و آن را «اساس آزادی و عدالت و صلح» به شمار آورده‌اند، هیچ تعریفی به دست نداده‌‌اند و برای آن هم مبنایی ذکر ننموده‌اند. امّا در متون اسلامی به‌ویژه در آثار عارفان، با اینکه کرامت انسانی به وضوح بیان و مبانی آن هم استوار شده است، از ذکر آن به عنوان یک منبع اصیل حتی در میان خود مسلمانان غفلت نموده‌اند.

نویسنده برای بیان «کرامت ذاتی انسان»، چهره‌ی شاخص عرفان اسلامی یعنی محی‌الدین ابن عربی را برگزیده و آرای او را درباره‌ی انسان و در بستر هستی‌شناسی وی بیان نموده است.

در نظر ابن عربی، کرامت انسانی از آن جا است که او را بر «صورت الهی» (الصورة الالهیّة) آفریده‌اند و از او موجودی حامل اسماء و صفات حق ساخته‌اند. انسان از این جهت، مانند آینه‌ی حق و مظهر او جلوه می‌کند و بر مثال آینه، هم نشانی از حقیقت مطلق و جمال و جلال ابدی را و هم جز موجودی مجازی ارایه نمی‌دهد.

در میان حکیمان اسلامی تصویر آرمان شهر سابقه‌ی بسیار دیرینه دارد. «ابونصر فارابی» که او را «معلم ثانی» خوانده‌اند شهری آرمانی تصویر می‌کند که به «مدینه‌ی فاضله» معروف است؛ غربی‌ها هم تحت عنوان «شهر خدا» از آن یاد کرده‌اند. «علامه اقبال لاهوری» نیز شهری را به تصویر کشیده و آن را «مرغدین» نام نهاده و سپس توصیف کرده است. نکته جالبی که در توصیف‌نامه‌ی وی دیده می‌شود، توجه او به مسأله محیط زیست طبیعی است که کاملاً برگرفته از آموزه‌های اسلامی ـ ‌قرآنی و دانش الهیاتی اوست. مقاله‌ی حاضر به برداشت وی و مقایسه آن با نگاه برخی فلاسفه‌ی مغرب زمین که از نظر تاریخی معاصر وی بوده‌اند می‌پردازد تا معلوم شود دو نگاه دینی و غیردینی به طبیعت چگونه است.