مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

اصل ضررنرساندن در اخلاق زیست‌پزشکی، اصل عدم ضرر در حقوق سلامت عمومی، و قاعده لاضرر در اسلام، اولین توجیه در سیاست‌ها و تصمیمات سلامت عمومی است. این اصل دربرگیرنده سه مؤلفه جلوگیری از ضرر به دیگران، حمایت از افراد فاقد ظرفیت و آسیب‌پذیر در مقابل ضرر و جلوگیری از ضرر به خود است که درباره آخرین مؤلفه، به دلیل تفاوت فلسفه اخلاقی مکاتب مختلف، اختلاف نظر وجود دارد (1).

از نظر پیروان مکتب لیبرایسم، اصل عدم ضرر به دیگران که ریشه در تفکر میل دارد (Mills^, Thoughts)، اصل بنیادی و تنها توجیه محدودیت آزادی‌های مشروع شهروندان و حقوق فردی است، حتی خودمختاری لیبرال اقتضای آن را دارد که در صورت احتمال ضرر یا آسیب به دیگران، آزادی‌های فردی محدود گردد. به همین دلیل مکاتب سکولار، نقض حداقلی خودمختاری فردی را برای توجیه اخلاقی مداخلات سلامت عمومی لازم می‌دانند (2).

بنا بر اصل احتیاط، اگر احتمال می‌رود یک مداخله یا فناوری در حوزه‌های طبیعی و زیستی باعث وقوع بعضی خطرها شود، عدم یقین علمی در مورد این خطرها نباید مانع از پیشگیری از آن‌ها گردد، اما هنگامی که بنا بر شواهد علمی خطری شناخته نشده است، توسعه و پیشرفت جامعه مستلزم انجام این مداخلات است، اما از آنجایی که از نظر علمی نمی‌توان تمامی خطرات احتمالی یک مداخله یا فناوری را پیش‌بینی نمود و از طرف دیگر، سلامت و پیشرفت جامعه مستلزم این مداخلات است، بایستی مداخلات را با کنترل و توجیه حداقل ضرر شناسایی‌شده اجرایی نمود (3-2).

......

زمینه و هدف: حق بر خویشتن درآموزه‌ها و مکاتب مختلف دارای تفاسیر متفاوتی است و بر این اساس محدوده اختیار و آزادی عمل افراد معنای خاصی می‌یابد. پژوهش حاضر به تحلیل مبحث حق بر خویشتن در آموزه‌های اسلامی و آثار اخلاقی آن می‌پردازد.

مواد و روش‌ها: این مطالعه تحلیلی به شیوه اسنادی با استفاده از آیات، روایات و ادله فقهی و حقوقی در بررسی حق بر خویشتن در آموزه‌های اسلامی و تحلیل آثار اخلاقی آن انجام شد.

یافته‌ها: در آموزه‌های اسلامی، حق بر خویشتن به معنای خودمختاری مطلق نیست که همه پرده‌های اخلاق جمعی و حتی فردی را کنار می‌نهد. عقل و شرع به عنوان دو حامی و حتی هدایتگر آزادی فردی، نقش مهمی در محدودساختن حق بر خویشتن دارند. در اخلاق و حقوق اسلامی، انسان مسلط بر نفس خویش است، به این معنا که بر اوقات، اعمال و شؤون خود مسلط است، اما نمی‌تواند به خواست خود حیاتش را سلب کند، لذا اصولاً خودکشی و قتل از روی ترحم نامشروع است. در تسلط بر اعضای بدن نیز، هر اقدامی که به ضرر شدید غیر عقلایی برخود منجر شود، نامشروع است، لذا مصالحه بر قطع عضو، نامشروع و اهدای عضو در موارد مشخص مشروع است.

نتیجه‌گیری: حق بر خویشتن در آموزه‌های اسلامی به معنای آزادی در ضرررساندن به خود یا دیگری نیست. از این رو در آموزه‌های اسلامی، اخلاق به معنای همزیستی مسالمت‌آمیز انسان‌ها با توجه به خیر عمومی و جمعی قوام می‌یابد که نقطه مقابل فردگرایی افراطی در نظام‌های حقوقی غربی است.

زمینه و هدف: اخلاق حرفه‌ای در مؤسسات آموزش عالی نقش مهمی در آماده‌سازی نسل جوان برای آینده ایفا می‌کند. پژوهش حاضر با هدف طراحی و روان‌سنجی ابزاری برای سنجش اخلاق حرفه‌ای اعضای هیأت‌علمی در دانشگاه‌ ارومیه انجام شده است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه از روش مدل‌یابی مبتنی بر الگوی معادلات ساختاری استفاده شد. جامعه هدف پژوهش حاضر را کلیه اعضای هیأت‌علمی دانشگاه ارومیه تشکیل دادند. برای تعیین حجم نمونه از جدول کرجسی و مورگان و برای نمونه‌گیری از روش تصادفی ـ طبقه‌ای نسبتی استفاده شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه محقق‌ساخته اخلاق حرفه‌ای در دو بعد آموزش و پژوهش است که روایی محتوای آن با نظر متخصصان و روایی سازه آن ‌از طریق تحلیل عاملی تأیید شد. ضرایب آلفای کرونباخ به ترتیب برابر 96/0 و 98/0 محاسبه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای آماری SPSS 22 و SmartPLS3 انجام شد.

یافته‌ها: مؤلفه‌های اخلاق حرفه‌ای اعضای هیأت‌علمی در بعد آموزشی شامل شخصیت، توانمندی حرفه‌ای، مهارت ارتباطی، ارزشیابی دانشجویان و تعهد سازمانی و در بعد پژوهشی شامل صلاحیت تخصصی، ویژگی فردی، انتخاب موضوع و بیان مسأله، چارچوب نظری پژوهش، طرح پژوهش، جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر، نتیجه‌گیری و ارائه گزارش و اخلاق در منبع‌نویسی بود (0.01>P). تمامی مؤلفه‌ها بین اعضای هیأت‌علمی از وضعیت مطلوبی برخوردار بود.

نتیجه‌گیری: این پژوهش ابزاری را برای سنجش اخلاق حرفه‌ای اعضای هیأت‌علمی دانشگا‌ه‌ها ارائه کرد. به کارگیری این ابزار برای ارزیابی و ارتقای کیفیت عملکرد اساتید و بهبود امر آموزش و پژوهش توصیه می‌شود.

زمینه و هدف: هویت اخلاقی از جمله سازه‌های مطرح‌شده در روان‌شناسی اخلاق است که در بافتار خانواده تکوین می‌یابد. پژوهش حاضر با هدف تعیین نقش مؤلفه‌های عملکرد خانواده در پیش‌بینی هویت اخلاقی دانش‌آموزان دبیرستانی دارای رفتارهای پرخطر انجام شده است.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش توصیفی ـ همبستگی، جامعه هدف شامل کلیه دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه شهرستان بستان‌آباد، در سال تحصیلی 98-1397 بودند. 186 دانش‌آموز از طریق نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه‌های رفتارهای پرخطر برنر و همکاران (1995 م.) کارکردهای خانواده اپستاین و همکاران (1983 م.) و هویت اخلاقی بلک و رینلدز (2016 م.) استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها از شاخص‌های توصیفی و آزمون‌های همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه با استفاده از نرم‌افزار SPSS 21 استفاده شد.

یافته‌ها: بین هویت اخلاقی با کارکرد ضعیف مؤلفه‌های نقش‌ها، حل مشکل، ابراز عواطف و عملکرد کلی خانواده همبستگی منفی و معنی‌دار وجود داشت (r=0/738، p<0/001). تحلیل رگرسیون نشان داد که مؤلفه‌های حل مشکل و نقش‌ها توانستند 56‌% از تغییرات هویت اخلاقی را پیش‌بینی کنند.

نتیجه‌گیری: بر اساس یافته‌ها، کارکرد خانواده نقش به سزایی در پیش‌بینی هویت اخلاقی دانش‌آموزان دارای رفتارهای پرخطر دارد. بنابراین توصیه می‌شود مشاوران مدارس جلسات مستمری را برای والدین دانش‌آموزان درباره مهارت‌های ارتباطی، حل مشکل و وظایف اعضای خانواده برگزارکنند.

زمینه و هدف: اخلاق تکاملی نظریه‌ای فرااخلاقی است که هدف آن زیست‌شناسی‌سازی اخلاق در چارچوب نظریه تکامل است. هدف این مطالعه، جستجوی ریشه‌های اخلاق از مهم‌ترین مباحث فرااخلاقی، در سیر تکامل انسان است.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش تحلیلی با استفاده از داده‌های فلسفی و زیست‌شناختی در ادبیات موضوع، مؤلفه‌های اساسی اخلاق تکاملی از دیدگاه ویلسون استخراج و نقش هر کدام در شکل‌گیری این نظریه تبیین می‌گردد، سپس نقاط ضعف و قوت نظریه تکاملی ویلسون در حل مسائل اخلاقی بحث و تحلیل می‌گردد.

یافته‌ها: اخلاق نیز همچون هر پدیده تکاملی دیگر از مسیر انتخاب طبیعی عبور می‌کند و ژن‌های مرتبط به آن، زمانی که گونه‌های اخلاق‌مدار و اخلاق‌گریز تحت فشار انتخاب طبیعی قرار گرفته‌اند، باقی می‌مانند. از دیدگاه ویلسون، ریشه‌های اخلاق را می‌توان در خودگروی ژن‌ها جستجو کرد و منش‌ها و رفتارهای اخلاقی همچون فداکاری و دگرخواهی را در آن‌ها یافت، اما این نظریه، علاوه بر اشکالاتی نظیر جبر ژنتیکی و بی‌ارزش‌ساختن انسان که سایر محققان بر آن وارد کرده‌اند، اشکالات و کاستی‌های دیگری دارد، از جمله عدم شمول در تبیین همه احکام و اوصاف اخلاقی و ناتوانی در تبیین احکام اخلاقی مطلق.

نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که تبیین ویلسون از ریشه‌های اخلاق با دشواری‌های قابل توجهی مواجه است و نمی‌توان آن را نظریه جامعی دانست، از همین روی نیازمند ترمیم و اصلاح است.

زمینه و هدف: ذوب آهن یكى از صنایع بزرگ مصرف‌كننده انرژى در جهان شناخته می‌شود، لذا موازنه اخلاقی سود و زیان و ارزیابى خطرات و آسیب­های زیست‌محیطى آن، زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی را به نحو چشم‌گیری فراهم می‌آورد. مطالعه حاضر با هدف ارزیابی آثار زیست‌محیطی کارخانه ذوب آهن اصفهان انجام شد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه تحلیلی ابتدا وضعیت کارخانه ذوب آهن اصفهان از جهت رعایت اصول زیست‌محیطی مورد امتیازدهی قرار گرفت، سپس آثار و آسیب‌های زیست‌محیطی آن ارزیابی و توصیه‌های کاربردی در جهت پیشگیری از آثار مخرب آن ارائه شد.

یافته‌ها: مهم‌ترین آسیب­ها و آثار مخرب زیست‌محیطی کارخانه ذوب آهن اصفهان، آلودگی آب و خاک ناشی از پسماندهای فاضلاب و پساب‌های کارخانه، آلودگی هوای ناشی از دود کارخانه و آلودگی صوتی است. بیشترین آلایندگی به آلودگی هوا و کم‌ترین آلایندگی به آلودگی خاک اختصاص داشت. همچنین میزان آلایندگی فیزیکی و بیولوژیکی کارخانه مذکور به ویژه در سال‌های 1394 تا 1397 نسبت به منافع حاصل از این کارخانه، از جنبه اقتصادی و اجتماعی بسیار بیشتر بوده است.

نتیجه‌گیری: نظر به آثار زیان‌بار زیست‌محیطی شناسایی‌شده، رعایت اصول استاندارد در مدیریت پسماند و تصفیه فاضلاب صنعتی و بهره‌گیری از علوم و فناوری‌های جدید در تولید، به منظور پیشگیری از بروز آسیب و وقوع جرائم زیست‌محیط زیستی توصیه می‌شود.

زمینه و هدف: یکی از مباحثی که باید در برنامه درسی دانش‌آموزان مد نظر قرار گیرد، رعایت حقوق انسان‌های دیگر و حیوانات است. مطالعه حاضر با هدف ارزیابی وضعیت مؤلفه‌های حقوق حیوانات در کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی انجام شده است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه کیفی، جامعه آماری را کتاب‌های درسی علوم، مطالعات اجتماعی و هدیه‌های آسمانی، پایه‌های سوم تا ششم مقطع ابتدایی سال تحصیلی 98-1397 تشکیل داده‌اند. ابزار گردآوری داده‌ها چك‌لیست تهیه‌شده بر اساس 7 مؤلفه حقوق حیوانات است. واحد تحلیل در این پژوهش صفحه (متن، پرسش‌ها، تمرین‌ها و تصاویر) است. برای تجزیه و تحلیل مؤلفه‌ها از شاخص فروانی و روش آنتروپی شانون استفاده شد.

یافته‌ها: ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺆلفه‌های حقوق حیوانات (رفتار با حیوانات؛ رسیدگی و مراقبت از حیوانات؛ تولید و پرورش حیوانات؛ جایگاه حیوانات در زندگی بشر) به اندازه کافی، و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ آن‌ها در کتاب‌های درﺳﯽ مقطع اﺑﺘﺪاﯾﯽ آموزش و پرورش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻮازن و ﯾﮑﺴﺎن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ است. مؤلفه «آشنایی با حیوانات و جایگاه آن‌ها» بیشترین فراوانی در کتاب مطالعات اجتماعی و مؤلفه رفتار با حیوانات کم‌ترین فراوانی را داشتند.

نتیجه‌گیری: یافته‌ها نشان داد که ﺑﻪ مؤلفه‌های حقوق حیوانات و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ آن‌ها در کتاب‌های درﺳﯽ مقطع اﺑﺘﺪاﯾﯽ به طور کافی و ﻣﺘﻮازن توجه نشده است. بنابراین استفاده از نتایج مطالعه در بازنگری کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی توصیه می‌شود.

زمینه و هدف: موافقت‌نامه کشاورزی یکی از بخش‌های مهم سازمان تجارت جهانی است که در دسترسی به بازارهای آزاد و ارتقای وضعیت تغذیه، سلامت و محیط زیست نقش مهمی دارد. از این رو مطالعه حاضر با هدف تبیین رویکرد و جایگاه قواعد اخلاقی در این موافقت‌نامه انجام شده است.

مواد و روش‌ها: مطالعه کیفی حاضر به شیوه تحلیل سند انجام شده و به تبیین رویکرد و جایگاه قواعد اخلاقی منعکس در موافقت‌نامه کشاورزی سازمان تجارت جهانی می‌پردازد.

یافته‌ها: عدالت، برابری و عدم تبعیض، انصاف، صداقت و عدم توسل به فریب، پایبندی به تعهدات، توجه به سلامت عمومی و حفاظت از محیط زیست از مهم‌ترین اصول و قواعد اخلاقی در موافقت‌نامه کشاورزی هستند. همچنین، فعالیت‌های تحقیقاتی، آموزشی، بازرسی، زیربنایی، خدمات بازاریابی و ترویج برنامه‌های مرتبط با محیط زیست، کنترل آفات و بیماری‌ها، ذخیره‌سازی عمومی برای تأمین امنیت غذایی، کمک غذایی داخلی، پرداخت‌ها ی مستقیم به تولیدکنندگان، مشارکت مالی دولت در برنامه‌های مربوط به تضمین و بیمه درآمد، پرداخت‌ها برای رهایی از بلایای طبیعی، گواهی بر رویکرد اخلاق زیستی در این موافقت‌نامه است.

نتیجه‌گیری: بر مبنای مقررات و معاهدات موافقت‌نامه کشاورزی، قواعد اخلاقی نظیر عدالت و انصاف و همچنین حفاظت از محیط زیست شرایط مناسبی را برای کشورهای در حال توسعه از جمله کشورما پدید می‌آورد تا در چارچوب آن بتوانند با دوری از انزوای اقتصادی، ارتباطات اقتصادی خود را در زمینه‌های کشاورزی گسترش دهند و امنیت غذایی جامعه را تأمین کنند.

زمینه و هدف: فضای سایبر به سرعت در حال تغییر است. با بروز بحران‌های شدید در این فضا، یکسان‌سازی معاهدات بین‌المللی به لحاظ اخلاقی می‌تواند ایجاد نظم جهانی سایبری را تضمین کند. در این مطالعه به تبیین ابعاد اخلاقی و حقوقی نظم جهانی فضای سایبر از طریق یکسان‌سازی معاهدات جهانی پرداخته می‌شود.

مواد و روش‌ها: در این تحقیق تحلیلی با استناد به اسناد بین‌المللی، ابعاد اخلاقی و حقوقی یکسان‌سازی معاهدات بین‌المللی به منظور نظم جهانی فضای سایبری تحلیل و تبیین می‌شود.

یافته‌ها: مشارکت و همکاری در فضای سایبری در سطح جهانی مستلزم حمایت کشورها ست. همچنین نقش هماهنگ دولت‌ها در تعامل بیشتر از طریق پیوستن به معاهدات بین‌المللی و یکسان‌سازی آن‌ها برای انضباط فضای سایبر است. در واقع جهانی‌شدن فضای سایبر، همانند یک دنیای جدید حدود و ثغور حقوق سنتی را درنوردیده است. بنابراین مقررات کیفری داخلی کشورها قابلیت و توانایی مقابله با جرائم ارتکابی در فضای سایبر را ندارد و همکاری و تعامل روزافزون کشورها با یکدیگر از طریق یکسان‌سازی معاهدات بین‌المللی و مطابقت قوانین داخلی با آن بر مبنای اصول اخلاقی ضرورت دارد. صرف نظر از وابستگی‌های نژادی، سرزمینی، مذهبی و همانند آن، احترام به کرامت انسانی، حق‌های بشری و منع تبعیض مطرح می‌شوند؛ کشورها نه صرفاً از نظر حقوقی، بلکه از جهت ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی، لازم است قوانین بین‌المللی را رعایت کنند.

نتیجه‌گیری: نظم جهانی سایبر از طریق یکسان‌سازی معاهدات، هنجارهای اخلاقی مشترک و حقوق همگانی را فراخوانده و هویتی مشترک ایجاد می‌کند تا با درنوردیدن مرزهای جغرافیایی و تنوع ملل، جامعه جهانی یکپارچه ساخته شود.