مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

اخیراً مطالب زیادی در خصوص جهانی شدن اخلاق به رشته‌ي تحریر درآمده است. مبحثی که از آن به عنوان افزايش تعامل ميان کشورها به‌ویژه در زمينه‌هاي تجارت و سرمایه‌گذاری، انتقال فن‌آوری، جنبش‌هاي مردمی و اشاعه‌ي جهاني شيوه‌ي زندگي مصرف‌کنندگي غربی ياد مي‌شود و در تولیداتی همچون فیلم‌های هالیوودی و مک دونالد مجسم مي‌شود.[1] بحث‌های اخلاقي فراوانی در خصوص مزایا و هزینه‌های جريان جهاني سازي از جمله تأثیر آن بر بی‌عدالتی درون و ميان جوامع، پیامدهای آن بر محیط زيست و نحوه‌ي ریشه‌کنی و از بين بردن شیوه‌های سنتی زندگی مطرح شده است.

یکی از جنبه‌هاي جالب مباحث اخلاقي در خصوص جهانی‌سازي این است که این بحث‌ها خود در سطح جهان و در ورای مرزهای ملی مطرح شده و مبارزان، دانشگاهيان و سران دولتی را از هر گوشه دنیا گرد هم مي‌آورد؛ كساني كه بايد در نهايت اصطلاحات مشتركي را بيابند تا بتوانند نگراني خويش را درباره جهاني‌سازي اخلاق به بحث گذارند. با توجه به روابط گسترده‌ي ميان فرهنگ‌هاي موجود در جهان، این بحث‌های فراملی به نحو فزاينده‌اي غیرقابل اجتناب است و با روند رو به رشد جهانی‌سازی، اخلاق نیز باید به سمت جهانی شدن حرکت کند.

....

[1]. Hallywood movies and McDonald’s

تبعیض میان حقوق بشر و حقوق دیگر موجودات چون حیوانات و حقوق محیط زیست در دهه‌های اخیر با بهره‌گیری از نگاه تجربه‌گرای غرب و در عین حال تعامل با سنن و فرهنگ‌های رقیب ـ که ارزش و احترامی ذاتی برای سایر موجودات قائل بوده‌اند ـ در حال کم‌رنگ شدن است؛ با این حال پیداست که در این فاصله و تا پیش از تحقق عینی این باور محیط زیست و در تحلیل نهایی انسان خسارت‌های غیرقابل جبرانی متحمل شده‌اند. این همه در شرایطی است که در حقوق بین‌الملل مدرن و برخی فرهنگ‌ها تنها «انسان» و حقوق او مورد توجه و تأکید نبوده و برای جهان پیرامون و در واقع شرکای انسان در این جهان نیز ارزش و حقوقی ذاتی قائل بوده‌اند؛ دیدگاهی که اگر با درکی متقابل از سوی غرب به عنوان خاستگاه اصلی حقوق بین‌الملل مورد توجه قرار می‌گرفت، دست کم برخی مشکلات زیست‌محیطی امروز را شاهد نبودیم. در این نوشتار جهانی‌سازی اخلاق زیستی، اهمیت و ضرورت مفاهمه و تعامل مؤثر میان فرهنگ‌های مختلف در عرصه‌ی حقوق بین‌الملل و بهره‌گیری از رهیافت‌های آن در حوزه‌ی اخلاق زیستی مورد تأکید نگارندگان است.

امروزه پزشکی نوین و ورود تکنولوژی‌های پیچیده و جدید در حوزه مسائل انسانی، دغدغه‌هایی را فراروی اندیشمندان علم اخلاق نهاده که کانون توجه آنها را بر مسایل اخلاق پزشکی معطوف کرده است. این اندیشمندان در تلاشند به موازات پیشرفت‌هایی که در حوزه پزشکی صورت می‌گیرد، مسائل اخلاقی و مهم‌تر از آن مبانی فلسفی اخلاق پزشکی از محوریت خاصی برخوردار گردد. در این بین نظام فلسفی حکمت متعالیه با ارائه ژرف‌ترین مبانی فلسفی که از منابع قرآنی و روایی بهره جسته است، به پردازش مسائل اخلاق پزشکی پرداخته است. در پرتو آموزه‌های فلسفی همچون اصل حرکت جوهری، قاعدة جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، مسأله لُبس بعد لُبس، اخلاق پزشکی از سامانی فلسفی و عقلانی برخوردار خواهد شد. با ابتنای اخلاق پزشکی بر مبانی فلسفی حکمت متعالیه سوای بهره‌مندی این حوزه از بنیادهای ژرف فلسفی، به دو چالش عمده پزشکی نوین یعنی بحث «سقط جنین» و «اهدای عضو» پاسخی فلسفی داده می‌شود.

زمينه: آب از جمله با ارزش‌ترين عوامل زيست محيطي است که سهم بسزايي در حيات و سلامت انسان دارد. مروري گذرا به منابع اسلامي نشان مي‌دهد که استفاده بهينه از اين موهبت الهي پيوسته مورد تأکيد امامان معصوم بوده است. فقهاي مسلمان نيز با بر شمردن دوازده نوع آب کوشيده‌اند تا بسته به شرايط مختلف اقليمي از يک سو با طرح الگوي ديني، شيوه درست مصرف کردن آب را به عموم مسلمانان نشان دهند، از سوي ديگر، با تعيين شاخص‌هاي ديني، از هدر رفتن و آلودگي آن جلوگيري کنند. پرسش اصلي در بررسي اخلاقي ـ فقهي بهره‌وري از منابع آب آن است که آيا مي‌توان رابطه‌اي منطقي و معني‌دار بين اصول اخلاق زيستي، و آموزه‌هاي ديني مرتبط با محيط زيست به دست آورد. در اين پژوهش بر آن هستيم تا با بهره‌گيري از منابع فقهي، الگويي اخلاقي ـ ديني در بهره وري و حفاظت از آب به عنوان يکي از عوامل طبيعي زيست محيطي ارائه کنيم.

روش کار: اين پژوهش به صورت توصيفي و کتابخانه‌اي انجام و تلاش شده است، پس از توضيح مفاهيم، مباني و اصول اخلاق زيستي، جايگاه دو اصل عدالت و ضرر نرساني در آموزه‌هاي ديني (فقهي) مورد واکاوي قرار گيرد و بر اساس آن، چگونگي و پيامدهاي بهره‌وري از منابع آب ارزيابي فقهي ـ اخلاقي شود.

يافته‌ها: بررسي حاضر بيانگر اين واقعيت است که از يک سو، اصول اخلاق زيستي، اصولي جهان شمول بوده و به لحاظ خاستگاه عقلایي آن، از ديرباز مورد تأييد رهبران

دين مبين اسلام بوده‌اند و از سوي ديگر، فقهاي مسلمان قرن‌ها پيش از تدوين اين اصول، با تکيه به آموزه‌هاي ديني (قرآن و سنت)، ضمن توجه به آن‌‌ها و در قالب گزاره‌هاي فقه محيط زيست، درصدد بيان وظايف انسان‌ها در برخورد با منابع زيست‌محيطي از جمله آب‌هاي سطحي و زير سطحي بوده و هستند.

نتيجه‌گيري: دو اصل عدالت و ضرر نرساني، دو اصل اخلاق زيستي حاکم بر بهره‌وري از منابع زيست محيطي، از جمله منابع آبي است و هرگونه استفاده از اين منابع بدون درنظر گرفتن آن‌ها، کاري غيراخلاقي و هم‌زمان، عملي حرام خواهد بود.

ارزیابی فناوری سلامت (HTA)¹ فرایندی چند رشته‌ای است که اطلاعات مربوط به مسائل پزشکی، اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی کاربرد فناوری‌های سلامت را به شیوه‌ای نظام مند، شفاف، بدون سوگیری و نیرومند خلاصه می‌سازد. هدف از انجام آن ایجاد آگاهی و ارائه اطلاعات به منظور تدوین سیاست‌های سلامت صحیح و اثربخش است که بیمار محور و به دنبال دستیابی به بهترین ارزش باشند. اگر چه ارزیابی جنبه های اخلاقی فناوری سلامت به عنوان یکی از اهداف فرایندHTA  مطرح است، در عمل، ادغام این جنبه به گزارش فرایند مورد اشاره همچنان بصورت محدود صورت می‌گیرد. ترکیب ملاحظات اخلاقی در HTA می‌تواند منجر به بهبود ارتباط بین ارزیابی‌های فناوری مراقبت سلامت و سیاست‌گذاری سلامت در هر دو گروه کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه شود. از این رو، مقاله حاضر بر چند نکته تمرکز یافته است: مفهوم HTA؛ رابطه HTA  و اخلاق؛ مسائل اخلاقی در HTA؛ تحلیل اخلاقی و روش‌های مورد استفاده آن جهت یکپارچه‌سازی تجزیه و تحلیل اخلاقی در HTA.

طلوع ایده حقوق بشر در سپهر اندیشه،آغازگر تحولات گفتمانی در منظومه فکری انسان گشته است. در این میان گستراندن گستره حمایتی حق‌های بشر نسبت به بیماران، نقطه عطفی است در گذار از رویکرد اخلاقی به بیمار به روی‌آورد عادلانه بدو. در «اخلاق فضیلت گرا» تیمار داشتن بیماربه مثابه یک فضیلت اخلاقی فردی، و مبتنی بر نگاه ترحم محورانه به اوست؛ در این گفتمان  بیمار ضعیفی است که رهین فضلی خواهد بود که از سوی قوی به او تفضل شده است. در مقابل با نظاره کردن به منظره فرد بیمار از نظرگاه حقوق بشر، بیماری خاستگاه «حق» بیمار است. در این نگرش، بیماری در بافت رابطه «حق - تعهد» تحلیل خواهد شد که براساس آن حمایت از بیمار تکلیفی است که دولت با مداخله حمایتی خود متعهد به آن می‌باشد.

همزمان با افزایش روزافزون تقاضانامه‌ها برای ثبت اختراعات مربوط به فن‌آوری نانو، مباحث حقوقی مختلفی پیرامون چالش‌های ثبت این قبیل اختراعات به وجود آمده است. در این میان، از آنجایی که اختراعات فن‌آوری نانو عمدتاً به واسطه‌ی اندازه بسیار کوچکشان (100nm>) توصیف می‌شوند، این سؤال مهم مطرح می‌شود که آیا مواد کوچک‌شده در مقیاس نانو نسبت به مواد با مقیاس بزرگتر از نظر حقوق ثبت اختراع جدید محسوب می‌شوند؟ همچنین، مواد در مقیاس نانو و کابردهای آنها می‌بایستی واجد چه شرایطی باشند تا به عنوان اختراع متضمن گام ابتکاری تلقی گردند. مقاله حاضر درصدد است تا با توجه به خصوصیات اختراعات فن‌آوری نانو دشواری‌های ثبت چنین اختراعاتی را شناسایی کند و در ادامه به بررسی راه‌حل‌های موجود بپردازد.

اخلاق نقد فرهنگي يكي از مصاديق بارز اخلاق كاربردي است كه با هدف تبيين و ارائه كدهاي رفتاري و اخلاق عملي براي كساني كه مي‌خواهند، مسایل فرهنگي را نقد كنند، تهيّه شده و بر موارد عيني و جزیي تأكيد دارد.

با توجّه به شمول و تكثر تعاريف و لزوم تمركز بر تعاريف خاصّ، بخش‌هاي آغازين مقاله به تبيين و توضيح واژگاني چون نقد، فرهنگ و نقد فرهنگي اختصاص داده شده است و با عنايت به لايه‌هاي چهارگانة فرهنگ كه عبارت است از بينش‌ها، ارزش‌ها و آرمان‌ها، رفتارها و منش‌ها و همچنين نمادها و تجليات بيروني، توصيه‌هاي اخلاقي به گونه‌اي ارائه شده كه لايه‌هاي مختلف را پوشش دهد و جمعاً 26 حكم اخلاقي براي نقد كنندگان عرصة فرهنگ پيشنهاد شده است. در خاتمه به موانع و آسيب‌ها و ضعف تحقق فرهنگ نقد و نقد فرهنگي در جامعة ايران اشاره شده است.