مجله اخلاق پزشکی - علمی پژوهشی

 عواقب زیانبار بهره­برداری بی­رویه از طبیعت و پيدايش انواع‏ آلاینده­ها در محیط زیست، پیشرفت و توسعه بدون برنامه­ريزي همه جانبه که با ‏تخریب وآلودگی محیط زیست همراه است، نگاه جهاني به مؤلفه­هاي زيست محيطي در جهان، وضعيت مخاطره­آميزي را نشان مي­دهد. ضرورت تدوين اصول اخلاق زيست محيطي که نظر بر آرمان­های اخلاقی الهي داشته باشد و در عین حال ‏توسعه و بهبود زندگی مادی را نیز در بر­گیرد، جدي­تر از هر زمان ديگر است. چنین مجموعه­ای ازاصول و مبانی نمی­تواند به ‏نحو جامع توسط فرد یک یا گروه تدوین گردد، زيرا نيازمند مباني هستي­شناسي و انسان شناسي برگرفته از منبعی فرای طبیعت آموزه­هاي وحياني می باشد. محيط زيست عبارت است از همه­ي چيزهايي كه در اطراف ما وجود دارند و روي آن­ها تأثير مي­گذاريم و آن­ها نيز ما را متأثر مي­سازند و شامل محیط طبیعی، محیط مصنوعی و محیط اجتماعی است. از منظر اسلام می­توان به اصولی اشاره­کرد، که مهمترین آنها از این قرارند: عدالت در محیط زیست، آبادی محیط زیست مصنوعی، دعوت به حفاظت از محیط زیست، بررسی اثرات زیست محیطی طرح­های توسعه، جلوگیری از تخریب و آلودگی محیط زیست، مصرف بهینه، بهداشت محیط، بهداشت آب، بهداشت هوا، بهداشت صدا، بهداشت زمین، بهداشت زباله، ایجاد سیستم بازیافت، توسعه فضای سبز و اجرای پیمان­های ملی و بین­المللی

انسان به عنوان اشرف مخلوقات با مدد نيروي تفكر و تعقّّل توانسته است بر بخش اعظم كره­­ی زمين تسلط يافته، با تسخير اجزا­ی اين شبكه­ی عظيم از آب، هوا، خاك و... در تغييرات ايجاد شده­ي پيرامون خود، نقش عمده­اي را ايفا نمايد. اشتياق نامحدود انسان براي داشتن شرايط بهتر و ايده­آل، همگام با رشد روز­افزون جمعيت، او را واداشته است تا تمام عوامل محيطي را به نفع خويش دستخوش تغييرات نمايد و گاه به طور ناخواسته مشكلات بزرگي را به بارآورد. با ادامه اين تغييرات و تخريب محيط زيست و وارد­كردن آلودگي­هاي مختلف به منابع طبيعي، در آينده­ي نزديك، زماني فرا مي­رسد كه ديگر نمي­توان هيچ اقدامي را در احياي منابع طبيعي و نجات محيط زيست انجام داد. لازم است با توجه به نقش ارزنده­ی مسايل تربيتي و ديني، انسان مسلمان را متوجه نعمت­هاي الهي ساخته و از او در پرتو آيات الهي و احاديث و شكرگزاري از نعمت­هاي خداوندي، براي حفظ منابع طبيعي و جلوگيري از آلودگي آن مدد جست. در اين مقاله براي پاسداري از سه ركن اساسي محيط زيست يعني آب، خاك و هوا در تعاليم ديني، به آيات و رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد، اشاره شده است.

چه خوش گفت فردوسي پاك زاد        كه رحمت بـر آن تربـت پـاك باد

ميازار مـوري كه دانه كش است          كه­جان­دارد و جان­شيرين خوش است

مـزن بر سر نـاتـوان دست زور           كه روزي در افتي به پايش چو مـور

گرفتم ز تو ناتوان تر بسي است            توانـاتر از تـو هم آخـر كسي است

خدا را بر آن بنده بخشايش است          كه خلق از وجودش در آسايش است

منظور از حقوق حیوانات که از آن به عنوان آزادی حیوانات نیز اطلاق می­شود، آن است که حیوانات نیز باید همانند اشخاص حقوقی و اعضای یک جامعه اخلاقی دیده شوند و نبایستی از آنها به عنوان غذا، پوشاک، سرگرمی و یا در موضوعات تحقیقاتی استفاده کرد. تحقیقات بر روی حیوانات نقش عمده­ای در بسیاری از پیشرفت­های علمی و پزشکی قرن اخیر داشته و در حال حاضر نیز در فهم مکانیسم بسیاری از بیماری­ها به ما کمک می­کنند. در حال حاضر در سراسر جهان، مردم به خاطر این پیشرفت­ها و تکامل داروها و درمان­های جدید دارای کیفیت زندگی بهتری می­باشند. گروه­های مدافع حقوق حیوانات معتقدند که آزمایشات بر روی حیوانات بیرحمانه و غیر ضروری می­باشد و خواستار توقف کلیه­ی تحقیقات بر روی حیوانات می­باشند. اما با توجه به این که بسیاری از این تحقیقات جدید بدون استفاده از حیوانات قابل انجام نمی­باشد، لذا انجمن­های حقوق و رفاه حیوانات دو هدف عمده را دنبال می­کنند: اول کاهش درد و رنج و تعداد حیوانات مورد استفاده در تحقیقات و دوم، ایجاد حساسیت در محققین که آیا واقعاً در انجام تحقیقاتشان به استفاده از حیوانات نیاز دارند یا خیر؟ امروزه به خاطر برخی سخت­گیری­ها روش­های جایگزینی چون مدل­سازی کامپیوتری، استفاده از رده­های سلول انسانی و روش­های دیگر مورد استفاده قرار می­گیرند، ولی بخش مهمی از تحقیقات بیومدیکال هنوز نیازمند استفاده از حیوانات می­باشند.

پزشکان با ادای سوگند، متعهد می‌شوند به نجات زندگی‌ بیماران بپردازند و با اخذ رضایت از بیمار امیدوار به آینده‌ای پرثمر، بر منصب طبابت می‌نشینند. حرفه‌ای که رسالت «درمان» را بر دوش دارد. به سبب این شغل، در طول روز با افراد زیادی از گروه­های مختلف جنسی، اجتماعی و سنی مواجه می‌شوند. این افراد گرچه باهم فرق دارند اما پزشک همه را با یک نام مشترک، یعنی بیمار می‌شناسد و بیمار می‌داند که می‌تواند به او اعتماد کند و مشکل خود را با وی در میان گذارد. به دلیل همین اعتماد، بیمار، تصمیم گیری درباره سلامت خود را به پزشک می‌سپارد.  طبابت واقعی زمانی امکان پذیر است که پزشک مهارت­های لازم را در ارتباط با بیمار، مردم و جامعه آموخته و با اخلاق اجتماعی، آداب و رسوم، سنت و فرهنگ جامعه­­ی خود آشنا باشد. ارتباط پزشک با بیمار باید به گونه­ای باشد که بیمار به ادامه­ی مراقبت­های پزشکی تشویق شود. ارتباط صحیح بین پزشک و بیمار و ایجاد جو مناسب عاطفی در ارتباط آنان باعث انگیزش بیمار در راستای پیروی از دستورات پزشکی در فرآیند درمان و تغییر رفتار بیمار جهت نتیجه بهتر می­شود. مزایای رضایت­مندی بیمار از ارتباط او با پزشک به خوبی در مطالعات توصیف شده­اند. ارتباط پزشک و بیمار باید به گونه ای باشد که چهار اصل اساسی اخلاق پزشکی در احقاق حقوق بیمار خدشه­دار نگردند. به طوری که بر اساس آن اختیار بیمار برای تصمیم­گیری، مفید­بودن اقدام پزشک، مضرنبودن اعمال پزشکی برای بیمار و رعایت عدالت در تمامی زمینه­های مرتبط حفظ گردند. ویژگی­های یک پزشک می­تواند در یکی از این چهار گروه قرار­گرفته و هر خصوصیت پزشک در راستای تحقق هر یک از این اصول باشد.

هدف از انجام این پژوهش بررسی میزان نقش اخلاقی و رفتاری پزشک در رعایت دستورات پزشکی توسط بیمار در فرآیند درمان می­باشد. این مطالعه یک پژوهش مقطعی[i]  است که در سال 1387 در دانشگاه علوم پزشکی شیراز انجام شده است. در این پژوهش با توجه به چهار اصل اساسی اخلاق پزشکی در حقوق بیماران یعنی عدالت، سودرسانی، ضرر نرساندن و رعایت استقلال بیمار خصوصیات مختلفی از پزشک در نظر گرفته شده و هر خصوصیت در یکی از این چهار دسته قرار داده شده است و  با توجه به این خصوصیات و چهار اصل پرسشنامه­ای تنظیم شده که در بین دانشجویان پزشکی مقاطع بالینی و بیماران توزیع گردیده است و داده­ها با استفاده از تست­های آماری آنالیز شدند و نتایج نشان داد که رعایت عدالت توسط پزشک، چه از نظر بیماران و چه از نظر پزشکان مهمترین فاکتور در کاهش سرپیچی بیمار از دستورات پزشک می­باشد. (51.9% پزشکان و 56.6% بیماران) و پس از آن اعتقاد بیماران به مفید بودن اقدامات پزشک (43.5%) واعتقاد پزشکان به رعایت استقلال بیمار (37%) داشتند. همچنین در بین شاخص­های مربوط به اصل عدالت، از نظر پزشکان انتخاب بهترین و با صرفه­ترین درمان و از نظر بیماران احساس مسؤولیت و وظیفه شناسی پزشک بیشترین نمره را به خود اختصاص دادند. در این پژوهش در میان خصوصیت­های جمعیتی پاسخگویان از جمله سن، و تحصیلات پرسش شوندگان با  چهار اصل رابطه­ای یافت نشد اما در بررسی ارتباط جنس و اعتقاد به نقش عدالت در کاهش سرپیچی بیمار رابطه معناداری مشاهده شد.

منهاج­الدکان از جمله معدود کتب طبی و دارویی قدیمی است که مخاطبش داروساز می­باشد و در قرن هفتم هجری توسط کوهین عطار(یهودی) در سرزمین مصر نگاشته شده است. مؤلف انگیزه خود را از تألیف منهاج­الدکان ارایه کتابی جامع در این زمینه ذکر می­کند و اختصاص کتاب برای مخاطبین داروساز به احتمال قوی یکی از دلایل انتشار گسترده­ی آن می­باشد. این اثرکه تلخیصی از چندین کتاب و برخی تجربیات شخصی مؤلف می­باشد، ضمن دربرداشتن نظمی ساده و منطقی در ارایه آنچه که در داروسازی مورد نیاز می­باشد حاوی توصیه­های سودمند در باب اخلاق حرفه­ای عاملان بدین علم می­باشد. هدف از این مطالعه، کتابشناسی منهاج­الدکان می­باشد که شامل 25 باب می­باشد. مفاهیم اخلاقی این اثر بیانگر این موضوع می­باشد که در دوره­ی اسلامی یک داروساز علاوه بر مهارت در این فن بایستی پایبند به اصول اخلاقی بوده و به حقوق بیمار احترام بگذارد.

   اهمیت انجام مطالعات در زمینه­ی اخلاق در داروسازی آنجا نمایان می­شود كه مشاهده می­كنیم مقالات بسیار اندكی در این زمینه وجود دارد، از طرفی به دانشجویان داروسازی در ایران هیچگونه واحد درسی در این زمینه ارایه نمی­شود. این امر سبب شده است داروسازان پس از فارغ التحصیلی هیچگونه آشنایی با اصول اخلاق در داروسازی و قوانینی كه در زمینه­ی فعالیت حرفه­ای خود بایستی بدان پایبند باشند، نداشته باشند و تنها آگاهی آنها از این اصول، مفاد سوگند نامه­ای است كه هنگام دفاع از پایان نامه­ی خود آن را قرائت می­كنند. این مسأله می­تواند صدمات جبران ناپذیری به سیستم بهداشتی- درمانی كشور وارد نماید. از این رو در این مقاله سعی شده است به پاره ای از اصول اخلاقی كه یك داروساز می­بایست به آنها پایبند باشد پرداخته شود. اخلاقیات و حس مسؤولیت­پذیری مبنای تعیین محدوده­ی فعالیت برای بخش­های مختلف جامعه می­باشند.     داروسازی، به عنوان یك فعالیت تخصصی و یكی از مواردی است كه تصمیم گیری درباره­ی داروها و درمان بیماران تا حد زیادی به زندگی فردی و اجتماعی آنان مرتبط می­باشد. فعالیت یك داروساز زمانی به خوبی تبیین می­شود كه اصول اخلاقی و ارزش­هایی كه تصمیمات بر اساس آنها گرفته می­شوند واضح باشند و توسط تمامی جامعه پذیرفته شده باشند. اساس رفتار مسؤولانه در رشته­های پزشكی با سوگند نامه­ی بقراط مرتبط می­باشد. این سوگند نامه هیچگونه اساس مشخصی از لحاظ  فلسفی ندارد و تنها توسط پزشكان به رسمیت شناخته شده است. مشكلات امروزی نظیر نقش تكنولوژی، هزینه­­های زندگی، تعریف از زندگی، مهندسی ژنتیك و قتل ترحم­آمیز نیاز به یك نگرش دارند كه منطقی بوده و بر اساس باورهای فلسفی و قابل قبول توسط جامعه باشد. از آثار فیلسوفان قرن بیستم مانند Rawls ،Nussbaum و Sen می­توان ارزش­های اصولی را استنباط كرد. اگرچه تبدیل این ارزش­ها به قوانین عمومی دشوار به نظر می­رسد، در این مقاله برآنیم كه یك مدل جامع برای رفتار مسؤولانه بر اساس این ارزش­ها ارایه دهیم. این رفتار مسؤولانه شامل برخورد داروساز با بیمار می­شود به گونه­ای كه ارزش­هایی نظیر تصمیم­گیری فردی، ترحم، دلسوزی و عدالت حفظ شود. این مسؤولیت نیاز به تجربه و دانش عملی دارد و بایستی به واسطه­ی تبیین خط مشی و قانونگذاری شناخته شود.

ناباروري يكي از قدیمی­ترین مشكلات بشري است كه از دير باز سبب شده است مبتلايان به آن، دوره­ای از زندگي خود را با انواع فشارهاي عصبي، رواني بگذرانند و این مسأله موجب تلاش­هایي براي دستيابي به راه­حل­هاي آن شده است. يكي از انواع ناباروري كه  پیش از این لاعلاج تلقي مي­شد، موجود نبودن سلول­هاي جنسي بود که استفاده از گامت شخص سوم جهت بارورسازي افراد نابارور، افق تازه­اي را در درمان ناباروري­هاي مذكور گشود. با موفقيت تلاش­هايي كه در جهت بارورسازي افراد نابارور با گامت شخص سوم صورت پذيرفت، پرسش­ها و چالش­هاي اخلاقي و حقوقي متعددی به وجود آمد که نیاز به قوانین خاصی را به خصوص در نحوه­ی اهداي گامت و جنين به زوجين نابارور بیش از پیش آشکار کرد. برای رفع این مشکلات کمیته­های متفاوتی در کشورهای مختلف تأسیس گردید و در بسیاری از کشورها قوانینی تصویب شد که به موجب آنها شرایط خاصی جهت اهدا و دریافت گامت و جنین مشخص گردید. یکی از این شرایط بحث بی­نام بودن یا محرمانگی است که جزو بحث برانگیزترین مقوله­ها در تمامی مکاتب حقوقی و اخلاقی می­باشد. پنهان كردن ارتباط ژنتيك كودك با والدين از جمله موضوعاتي است كه به لحاظ اخلاقي، فقهي، حقوقي، جامعه‌شناسي و روان‌شناختي قابل بحث و بررسي است. در آوريل ‪ ۲۰۰۵ براي اولين بار قانوني در بريتانيا وضع شد كه به گمنامي اهداء‌كننده­ی گامت و جنين پايان داد. پس از آن، كشورهايي مثل اتريش، سوئد، نروژ، هلند و نيوزيلند نيز قوانين مشابهي وضع كردند و به مورد اجرا گذاشتند. مطالعه­ی حاضر با بررسی حوزه­های مختلف (اخلاقي، فقهي، حقوقي، جامعه‌شناسي و روان‌شناختي) سعي در به چالش کشیدن اصل بی­نام بودن یا محرمانگی دارد.

   برای مخاطبینی که کمتر با سیر پژوهش در اخلاق پزشکی و موضوعات مورد مطالعه این فصلنامه آشنا هستند ممکن است این سؤال مطرح شود که محیط زیست، حقوق حیوانات، تحقیقات بیوتکنولوژی چه ارتباطی با اخلاق پزشکی دارند. به نظر می­رسد که این یک سؤال اساسی است و پرداختن به آن در این فصلنامه ضرورتی اجتناب ناپذیر است. شاید در گذشته­ای نه چندان دور مباحث مورد مطالعه اخلاق پزشکی معطوف به رابطه بین پزشک و بیمار بود و پژوهشگر اخلاق پزشکی مباحث این حوزه را صرفاً در چارچوب این رابطه جستجو می­کرد ولی با تحولات اخیر در حوزه بیوتکنولوژی و تأثیر آب و هوا و محیط زیست بر سلامت ابنای بشر و نقشی که امروزه حیوانات و گیاهان در پرتو دستورزی­های ژنتیکی در زندگی بشر ایفا می­کنند باید گفت که دایره مورد مطالعه اخلاق پزشکی بقدری گسترده و دامنه­دار است که به آسانی می­توان گفت سوراخ شدن لایه اُزُن و ذوب شدن یخ­های قطب جنوب هم که به نحوی از انحا به سلامت آدمی باز می­گردد موضوع مورد مطالعه علم پزشکی و به تبع آن اخلاق پزشکی است و همین نگاه کلی و جامع­نگر بوده است که در چند دهه اخیر اخلاق زیستی را به عنوان شاخه نوینی از اخلاق حرفه­ای معرفی کرده است. از اینرو هم در مکاتب اخلاقی غربی و هم در مکتب حیات بخش اسلام به منظور روشن شدن حقیقت اخلاق و معیار فعل اخلاقی باید به بررسی مفهوم زیست و حیات پرداخت. قرآن کریم میان دو نوع حیات فرق می­گذارد، حیات مادی و حیات معنوی. حیات مادی متعلق به انسان، حیوان و گیاه است که قرآن مانند  علوم جدید معیار خاصی برای این نوع حیات مانند تغذیه، تولید مثل یا رشد را بیان نمی­کند بلکه عرف و فهم عقل سلیم را در تلقی از حیات مادی ملاک  قرار می­دهد به گونه­ای که حیوان و گیاه نیز با آدمی در این نوع حیات اشتراک دارند ولی حیات معنوی تنها مخصوص انسان است. مسأله مهم دراینجا این است که آیا موجودات حق حیات دارند یا نه؟ «ازدیدگاه قرآن کریم حق حیات تنها از سوی خداوند بخشیده شده است و از این رو تنها خداوند می­تواند در آن تصرف کند. پس هرگونه نابودی مادی و معنوی، بدون اذن پروردگار چه از سوی خود و چه از سوی دیگران ممنوع است.»....