مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

اخلاق به‌طور سنتی، به تعریف روابط افراد با یکدیگر و روابط بین افراد و جامعه می‌پردازد و بنابر نظر برخی صاحبنظران، اخلاقی که رابطه دوجانبه بین انسان و زمین، حیوانات و گیاهان را تنظیم کند، تاکنون وجود نداشته است. از نظر آنان، گسترش اخلاق به این جزء سوم یعنی رابطه انسان با محیط زیست، یک فرصت انقلابی و ضرورتی زیست‌محیطی است و محيط زيست اصطلاحاً به طبيعت و عناصر طبيعي موجود در كرة زمين و در مقياس كوچك‌تر، در محدودة زندگي انسان همچون شهر و روستا اطلاق مي‌شود.

اخلاقی كه رهنمون‌كنندة ما در طبقه رفتارمان با محيط زيست طبيعي است، در كلي‌ترين مفهوم، يك اخلاق زيست‌محيطي است. در اخلاق زیست‌محیطی ـ که از شاخه‌های اخلاق زیستی است ـ برای حل مسائل ناشی از بحران زیست‌محیطی، چاره‌جویی می‌شود.

....

فضیلت اخلاقی دارای دو بعد شناختی و انگیزشی است. بعد شناختی بیان‌گر ارزشمندی و کمال فضیلت و بعد انگیزشی، تمایل درونی فرد به انجام فعل یا ابراز عاطفه‌ای خاص است. ایمان نیز اولاً بر شناخت مبتنی است و ثانیاً تسلیم قلب در برابر خدایی با دو ویژگی وجودی و اخلاقی است.

مقاله حاضر به تأثیر ایمان بر دو بعد فضیلت اخلاقی می‌پردازد. ایمان از دو جهت بر بعد شناختی فضایل تأثیرگذار است. از طرفی شناخت ایمانی از خدا، انسان و هدفمندی جهان آفرینش، فضایل را حقایقی ارزشمند و کمال نمون معرفی می‌کند. از دیگر سو تسلیم قلبی در ایمان، عاملی اساسی در ادراک بعد شناختی فضایل است. نقش ایمان در ایجاد بعد انگیزشی فضایل نیز بسیار اساسی است. از طرفی به دلیل تشخص نوع تمایلات فرد از متعلق ایمان و به دلیل تعلق ایمان به خدای اخلاقی، گرایش‌های فرد مؤمن نیز به سمت فضایل اخلاقی خواهد بود. از طرف دیگر، ایمان موجب تقدس یافتن فضایل اخلاقی می‌گردد، در نتیجه، تمایل فرد برای تحقق بعد انگیزشی فضایل مضاعف می‌شود. به سبب ذومراتب بودن ایمان، تأثیرات فوق بر ابعاد فضایل نیز دارای مراتب خواهد بود. در پایان مقاله به‌صورت گذرا پیامد‌های ایمان در رویکرد دینی به اخلاق زیستی در مقابل اخلاق زیستی سکولار را فهرست می‌کنیم.

پیش‌زمینه و هدف: وفاداری از هنجارهای مهم اخلاق پزشکی است که در ارتباط پزشک با بیمار معنا پیدا می‌کند، هرچند از جمله اصول چهارگانه اخلاق پزشکی به حساب نیامده است. وفاداری در اخلاق پزشکی شامل فعالیت و جدیت برای پیمان، انجام و تکمیل تعهد، برقرار کردن و ادامه دادن ارتباط و حفظ اعتماد و رازداری می‌باشد. از آنجا که این هنجار حرفه‌ای متناظری در اخلاق فضیلت‌گرای اسلامی دارد، در این پژوهش بر آن هستیم تا با نگاهی گذار به ارزش و جایگاه وفاداری (وفای به عهد و وفای به عقد) در آموزه‌های دینی، در مقایسه‌ای تطبیقی، به ارزیابی این دو ارزش اخلاقی بپردازیم.

مواد و روش کار: این پژوهش به صورت تحلیلی ـ توصیفی انجام و اطلاعات آن با روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. پس از توضیح مفاهیم و مبانی وفاداری در اخلاق پزشکی، همچنین اخلاق فضیلت‌گرای اسلامی، در بررسی تطبیقی، اشتراک‌ها و تفاوت‌های این دو دستگاه اخلاقی در مسأله وفاداری تبیین می‌شود.

یافته‌ها: وفاداری در اخلاق پزشکی به‌معنای حفظ منافع بیمار در برابر سایر گروه‌ها است. این واژه هرچند در متون اخلاق دینی نیز به‌کار می‌رود، اما مفهوم آن از یک‌سو، با گستردگی بیشتری، شامل تمام روابط فردی و اجتماعی انسان با خود و خداوند و دیگران می‌شود و از سوی دیگر، با محدودیت بیشتری، تنها شامل تعهدات و قراردادهای تنظیم شده بین افراد می‌شود. از این‌رو، فضیلت وفاداری به‌عنوان یک آموزه اخلاق دینی با رفتاری ارزشی در اخلاق حرفه‌ای پزشکی همپوشانی کاملی ندارد.

اصل سودرسانی دومین اصل از اصول چهارگانه اخلاق زیستی است که به‌عنوان یک کد و راهنمای اخلاقی در جهت حمایت و حفاظت از سوژه‌های انسانی در انجام آزمایشات و پژوهش‌های درمانی و تحقیقاتی تعیین شده است.

این اصل نیز مانند سایر اصول اخلاق زیستی به دنبال پیشرفت‌های سریع بشر در زمینه زیست‌پزشکی و لزوم تدوین اصول راهنما در جهت کنترل محدوده کاربرد آنها به‌گونه‌ای که تنها در جهت سلامتی و رفاه و بهروزی انسان‌های مورد پژوهش و سایر انسان‌ها باشد مطرح و مورد قبول مجامع علمی و اخلاقی و دینی قرار گرفته است.

اصل سودرسانی که در فرهنگ غنی اسلامی به‌ویژه در فقه می‌توان از آن به‌عنوان اصل احسان و خیرخواهی نام برد مفهوم بسیار عمیق و گسترده و مصادیق فراوانی دارد که این مقاله با بهره‌گیری از منابع فقه امامیه به بررسی برخی از این مصادیق و سپس ارتباط و کاربرد آن‌ها در فقه زیست پزشکی می‌پردازد.

اخلاق زیستی علم بقای انسان و بهبود زندگی اوست که زیست‌شناختی را با ارزش‌های انسانی ترکیب می‌کند لذا به نوعی با سبک زندگی و اخلاق ارتباط دارد. خانواده رکنی مهم از حیات انسان است که در صعود و سقوط او نقش و جایگاه بی‌بدیلی ایفا می‌کند. بدیهی است چنین نهاد سرنوشت‌سازی باید دارای آیین خاصی باشد تا بتوان از ظرفیت آن در حیات و بقای انسان بهره‌برداری گردد. این آیین را می‌توان اخلاق زیست خانواده نام نهاد.

در دین غنی اسلام به کانون مقدس خانواده و نقش آن در تعالی مادی و معنوی انسان به‌طور جدی توجه شده، و توسط دانشمندان اسلامی از جمله عرفا مورد عنایت ویژه بوده است. عرفای اسلامی در ادوار مختلف اسلام مصداق انسان‌های مصلح و منشأ برکات بسیاری برای بشریت بوده‌اند و تجارب و رهنمودهای راهبردی و کاربردی در موضوع اخلاق زیستی به‌ویژه اخلاق زیست خانوادگی را ارائه کرده‌اند.

سؤال اصلی این است که عارفان ثقلینی معاصر از چه اخلاق زیستی در خانواده خود برخوردار بوده و چه توصیه‌های اخلاقی برای ارتقای سلامت جامع در زیست خانوادگی ارائه کرده‌اند؟ در این نوشتار سعی شده است تا با روش اسنادی به مطالعه و بررسی آثار و احوال برخی از عارفان مشهور شیعی معاصر و تحلیل و توصیف آن، پاسخ سؤال مطروحه دریافت و ارائه شود.

به نظر می‌رسد عارفان ثقلینی معاصر براساس آموزه‌های ناب اسلامی خود از معرفت و علم و اخلاق و رفتار لازم در حوزه زیست خانوادگی برخوردار بوده و مصداق کاملی از یک انسان مصلح و طبیب معنوی بوده‌اند و در فرصت‌های ممکن با روش‌های مختلف، دیگران را نیز به آداب و آیین زیست اسلامی توصیه کرده‌اند که باعث ارتقای سطح سلامت، امنیت، آسایش و آرامش  فردی و اجتماعی می‌گردد. زندگی خود این عارفان و پیروان آنها نشان می‌دهد که نوع سبک زندگی و اخلاق زیستی آنها در خانواده باعث رشد و گسترش بهداشت و سلامت جسمی و روانی افراد و جامعه می‌گردد و تجربه زیستی و الگوی اخلاقی آنها خانواده‌ها را استحکام می‌بخشد. مخصوصاً در عصری که بنیاد خانواده‌ها متزلزل و آمار طلاق‌ها و فرار از خانه بیش از هر زمان دیگری خود نمایی می‌کند.

وجود بحران‌های زیست محیطی و ناکافی بودن دخالت‌های مدیریتی در حل مسائل آن، توجه روزافزون به نگرش‌های اخلاقی در مواجهه با آن را به‌دنبال داشته است. چرا که جهان‌بینی‌ها و راهنمایی‌های اخلاقی بر رفتارهای فردی و جمعی اثرگذار است. با درک اهمیت جهان‌بینی یا باورهای زیست‌محیطی به‌عنوان مبنای تعیین‌کننده رفتارهای زیست‌محیطی، نظریه‌ها و مکاتبی مختلفی از قبیل انسان‌مدار و غیرانسان‌مدار شکل گرفته است. هدف از این مقاله بررسی مبانی جهان‌شناختی و انسان‌شناختی قرآنی در اخلاق زیست‌محیطی است.

از مطالعه در آیات چنین مستفاد می‌شود که مؤلفه‌های خاصی در جهان‌شناختی و انسان‌شناختی قرآنی وجود دارد. ویژگی‌هایی چون تقدس عالم طبیعت، حق همگانی بودن طبیعت، حرکت تکاملی آن، نیز خلیفه‌اللهی انسان و کرامت وی که مبنای اخلاق زیست‌محیطی به‌شمار می‌آید. چنین نگرشی از جهان طبیعت و انسان در اندیشه وحیانی، اصول و ارزش‌های خاص زیست‌محیطی وحیانی را درپی دارد. ارزش‌هایی از قبیل عمران و آبادانی، عدالت، و امانتداری که در حقیقت چارچوب بایدها و نبایدهای رفتار زیست‌محیطی را شکل می‌دهد.

جرایم علیه محیط زیست به اقداماتی اطلاق می‌شود که تحت شرایطی خاص، به آلودگی یا از بین رفتن و یا آسیب به مظاهر محیط زیست منتج می‌شود. اهمیّت پیشگیری از این جرایم از این جهت است که با سلامتی «انسان»ها به صورت مستقیم ارتباط دارد. اغلب کشورها رژیم جزایی خاصّی را در این مورد به اجرا می‌گذارند؛ بدین‌جهت این مهم به‌عنوان موضوعی ویژه در شکل‌دهی به سیاست جنایی تقنینی در مورد حفاظت از محیط زیست قابل مطالعه و بررسی است. هر انسان اندیشمندی با درک این تهدیدات پی خواهد برد که چاره فقط منحصر به یک چیز است: «پیشگیری از ادامه تخریب و حفاظت از محیط زیست». بدیهی است با توجّه به این‌که هدف اصلی ما سالم ماندن محیط‌ زیست می‌باشد، اگر ابتدا محیط آلوده شود و سپس به فکر مقابله با آن برآییم، به منظور خویش نائل نخواهیم شد. «سزار بکاریا» حقوقدان معروف ایتالیایی، معتقد است پیشگیری از وقوع جرایم، بهتر از کیفر دادن است و برای پیشگیری از جرایم پیشنهاد می‌کند که نخست قوانین باید روشن و ساده باشند و تمام قدرت ملت برای دفاع از آن بسیج شود و هیچ قدرتی برای نابودی آن به‌کار گرفته نشود، دوّم مردم آموزش داده شوند و سوّم پرهیزکاران پاداش داده شوند. برای پیشگیری از جرایم زیست‌محیطی شیوه‌های مختلفی اعم از کیفری و غیر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد که در این میان کارشناسان محیط زیست نیز راه‌هایی‌را به‌عنوان شیوه‌های غیرکیفری و پیشگیری از آسیب به محیط زیست معرفی می‌نمایند که موضوع بررسی این نوشتار را تشکیل می‌دهد.