مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی

در سال‌های اخیر استفاده غیر ایمن از فناوری‌ها، زیان‌های جدی را برای انسان و سایر گونه‌های زیستی به همراه داشته است. یکی از اهداف کلان توسعه پایدار، «حفاظت، بازسازی و ترویج استفاده پایدار از محیط زیست و متوقف‌نمودن تخریب محیط زیست و تنوع زیستی است.» عدم اتخاذ رویکرد اخلاقی در باب سلوک با منابع‌ طبیعی و عدم همکاری بین‌بخشی و مشارکت کافی نهادهای اجتماعی در حفاظت از محیط زیست از مهم‌ترین علل آسیب محیط زیست به شمار می‌روند (1).

حقوق محیط زیست به عنوان شاخه‏ای‏ از حقوق بشر، نخستین‌بار در اعلامیه استهکلم در کنفرانس محیط زیست سازمان ملل متحد در سال‏ 1972 مطرح شد. اصل اول این اعلامیه مقرر می‏دارد: «انسان حق اساسی آزادی، برابری و شرایط مناسب زندگی در محیطی را دارد که شأن‏ انسانی و خوب‌زیستی او را تأمین کند. او مسؤولیت رسمی حمایت و اصلاح محیط زیست را برای نسل خود و نسل‌های آینده بر عهده دارد.» بعد‏ جمعی این حق بر وظیفه دولت‌ها برای مشارکت در همکاری‏های بین‌المللی برای حل مسائل زیست‌محیطی در سطح جهانی دلالت دارد (2).

از منظر فلسفی سؤالات متعددی در خصوص روابط بین انسان‌ها و دنیای پیرامون آن‌ها مطرح است. یکی از مهم‌ترین پرسش‌های مطروحه این است که آیا ارزش محیط زیست به خاطر منافعی است که برای انسان دارد یا آنکه شأن اخلاقی محیط زیست، آن را واجد حقوقی می‌سازد؟ دوم این‌که ما در مقام انسان، چه مسؤولیتی نسبت به محیط زیست داریم؟

اخلاق محیط ‌زیست یکی از شاخه‌های اخلاق کاربردی است که نحوه‌ تعامل انسان با محیط زیست و چالش‌های ناشی از تعامل غیر اصولی انسان با محیط پیرامونش را مورد مطالعه قرار می‌دهد. به دنبال توسعه صنعت و تأثیر آن بر محیط زیست، توجه به اخلاق زیست‌محیطی از دهه 1970 در جهان آغاز گردید. پس از آن مباحث مربوط به اخلاق و فلسفه محیط زیست به صورت پراکنده ادامه یافت. با توجه به حادشدن مسائل زیست‌محیطی در امریکا و عدم موفقیت برنامه‌های این کشور در خصوص کنترل آلاینده‌های صنعتی، در سال 1979 طرفداران محیط زیست درخواست کردند که فعالیت جدی در زمینه اخلاق زیست محیطی آغاز گردد (3).

عقیده بر آن است که آموزش و رعایت هنجارهای اخلاقی می‌توانند بر نحوه مواجهه انسان با محیط پیرامونش تأثیر بگذارند. به‌ عبارت دیگر اخلاق محیط‌ زیست، نقش انسان را به طور مؤثر، از یک شهروند به یک حافظ محیط زیست تغییر می‌دهد. امروزه محققین معتقدند که ایجاد استانداردهایی برای مسؤولیت‌پذیری فردی و اجتماعی در قبال استفاده از منابع ‌طبیعی و اتخاذ رویکرد مسؤولیت مشترک، تنها با رفتار و مَنش زیست‌محیطی میسر است (4).

تربیت‌ منش می‌تواند پایه‌گذار طیفی از نگرش‌ها و رفتارهای مطلوب و هماهنگ با محیط ‌زیست و ضامن بقای نوع‌ بشر و به همان اندازه، حفاظت از محیط زیست و احترام به حقوق نسل‌های بعدی و سایر گونه‌های حیات باشد (5).

در نتیجه سیاستگذاران و تصمیم‌گیرندگان حوزه سلامت، بایستی ارزیابی اخلاقی اثرات زیست‌محیطی پروژه‌های توسعه‌ای و برنامه‌های سلامت را در اولویت قرار دهند.

زمینه و هدف: در عصر حاضر، رعایت اخلاق حرفه‌ای توسط مدیران به عنوان یکی از مهم‌ترین متغیرها در موفقیت سازمان‌ها به شمار می‌آید. پژوهش حاضر با هدف تبیین و ارائه مدل بومی اخلاق حرفه‌ای مدیران بانک و شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های آن انجام شده است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه کیفی از رویکرد نظریه داده‌بنیاد، مبتنی بر رهیافت ظاهرشونده گلیزر در سال 1397 استفاده شد. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه‌های عمیق و نیمه‌ساختارمند استفاده شد. پس از مصاحبه با 15 نفر از مدیران ستادی و رؤسای شعب بانک کشاورزی خراسان رضوی که به صورت هدفمند انتخاب شدند، اشباع نظری داده‌ها حاصل شد. تحلیل‌ محتوی داده‌ها به روش استقرایی و مقایسه مستمر در فرآیند کدگذاری باز، محوری و انتخابی با استفاده از نرم‌افزار Maxqad 10، انجام و پس از سازماندهی به صورت مدل ارائه گردید.

یافته‌ها: 403 مفهوم اولیه و 23 مقوله اخلاق حرفه‌ای برای مدیران بانک پدیدار شد که در سه بعد فردی، سازمانی و فراسازمانی طبقه‌بندی و به صورت مدل ارائه شدند. در سطح فردی مؤلفه‌های اخلاق حرفه‌ای پدیدارشده عبارت از: جوانمردی، خطرپذیری، خودارتقایی، امانت‌داری، آداب اجتماعی، سعه صدر، قاطعیت و وجدان کاری؛ در سطح سازمانی عبارت از: شایسته‌سالاری، مشارکت‌طلبی، پاک‌دستی، تکریم ‌کارکنان، انگیزه ‌خدمت، پایبندی به ارزش‌ها، قانون‌مداری، عدالت و انصاف، آینده‌نگری و رقابت طلبی؛ در سطح فراسازمانی عبارت از: مشتری‌مداری، مسؤولیت اجتماعی، پاسخگویی، خیرخواهی ‌عمومی و اعتمادآفرینی بودند.

نتیجه‌گیری: این پژوهش یک مدل جامع اخلاق حرفه‌ای برای مدیران بانک‌ها ارائه نمود. استفاده از این مدل به عنوان راهنمای اخلاق سازمانی و حرفه‌ای برای مدیران بانک‌ها توصیه می‌گردد.

زمینه و هدف: بی‌صداقتی تحصیلی به عنوان تلاش عمدی دانش‌آموزان برای تحریف، جعل یا ساختن تکالیف تحصیلی به یک مشکل نگران‌کننده تبدیل شده است. پژوهش حاضر با هدف روان‌سنجی مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی، دانش‌آموزان دبیرستانی انجام شد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه توصیفی ـ همبستگی، 606 دانش‌آموز پسر و دختر مقطع متوسطه، مدارس دولتی شهر اهواز در سال تحصیلی 98-1397 به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها از مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی Witherspoon و همکاران (2010 م.) و مقیاس چشم‌انداز زمان Zimbardo و Boyd (1999 م.) استفاده شد. برای سنجش روایی مقیاس از تحلیل عامل تأییدی، همبستگی مؤلفه‌ها با نمره کل و روایی همگرا و برای سنجش پایایی آن از ضریب آلفای کرونباخ و روش تنصیف با استفاده از نرم‌افزارهای AMOS 21 و SPSS 22 بهره گرفته شد.

یافته‌ها: در نمونه دانش‌آموزان ایرانی ساختار دوبعدی مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی شامل رفتارهای تقلب سنتی و پیشرفته با داده‌ها برازش مطلوبی داشت. روایی و پایایی مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی تأیید شد. بین رفتار تقلب سنتی با گذشته منفی، گذشته مثبت، حال لذت‌گرا و حال مقدر (p<0/05) و همچنین، رفتار تقلب پیشرفته با گذشته منفی، حال لذت‌گرا و حال مقدر همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود داشت(p<0/01). افزون بر این، بین نمرات مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی در دختران و پسران تفاوت معنی‌داری مشاهده شد (0/001=p).

نتیجه‌گیری: یافته‌ها مبین آن است که مقیاس بی‌صداقتی تحصیلی برای سنجش رفتارهای بی‌صداقتی تحصیلی در دانش‌آموزان دبیرستانی ابزاری روا و پایا است. استفاده از این مقیاس در مطالعات روان‌شناختی، تربیتی و مشاوره‌ای دانش‌آموزان دبیرستانی توصیه می‌گردد.

زمینه و هدف: نظر به اهمیت اخلاق سازمانی و نگرش‌های جدیدی كه در زمینه روان‌شناسی مثبت‌گرا به وجود آمده است و نیز نقشی كه فضیلت سازمانی در پرورش تعاملات مثبت در سازمان‌ها و سلامت سازمانی دارد، پژوهش حاضر، با هدف ارتباط سلامت سازمانی و فضیلت سازمانی با میانجی‌گری عدالت سازمانی انجام گرفته است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه توصیفی ـ همبستگی مبتنی بر مدل معادلات ساختاری، 218 نفر از دبیران مدارس دوم متوسطه، ناحیه یک شهرستان زاهدان در سال تحصیلی 98-1397 به شیوه نمونه‌گیری تصادفی ـ طبقه‌ای متناسب با حجم انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه‌های سلامت سازمانی Hoy و همکاران (1996 م.)، فضیلت سازمانی Cameron و همکاران (2004 م.) و عدالت سازمانی Niehoff و Moorman (1993 م.) استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها از ضریب همبستگی و مدل معادلات ساختاری با کمک نرم‌افزارهای SPSS و لیزرل استفاده شد.

یافته‌ها: میانگین و انحراف معیار سلامت سازمانی 171/32±24/51، عدالت سازمانی 77/4±10/91 و فضیلت سازمانی 62/12±9/13 بود. بین سلامت سازمانی با عدالت سازمانی (r=0/776، p<0/001) و فضیلت سازمانی (r=0/838، p<0/001) و عدالت سازمانی با فضیلت سازمانی (r=0/779، p<0/001) همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود داشت. اثر مستقیم سلامت سازمانی بر فضیلت سازمانی (β=0/33، t=2/89) و عدالت سازمانی (β=0/9، t=9/78) و اثر مستقیم عدالت سازمانی بر فضیلت سازمانی (β=0/25، t=2/18) معنی‌دار بود. اثر غیر مستقیم سلامت سازمانی بر فضیلت سازمانی با نقش میانجی عدالت سازمانی نیز معنا‌دار بود (β=0/225).

نتیجه‌گیری: بنا بر یافته‌ها مدیران سازمان‌ها می‌توانند با ارتقای سلامت سازمانی و گسترش عدالت سازمانی زمینه پرورش فضیلت‌های سازمانی را فراهم کنند.

زمینه و هدف: انسان به دلیل رغبت ذاتی به حیات جاودانه، تمام تلاش خود را در جهت استمرار حیات به کار می‌گیرد. در روش کرایونیک، دانشمندان با انجماد بدن بیمار، وی را به خوابی عمیق فرو می‌برند، به این امید که پس از کشف طرق درمان قطعی وی در آینده، او را دوباره به زندگی بازگردانند. هدف این مطالعه بررسی چالش‌های اخلاقی در انجماد بیماران صعب‌العلاج می‌باشد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه تحلیلی، منابع و مقالات منتشرشده مرتبط به صورت هدفمند جستجو و بازیابی شده و سپس ادله اخلاقی موافق و مخالف با انجماد بیماران صعب‌العلاج از منظر اصول‌گرایی مورد بحث و نقد قرار گرفت.

یافته‌ها: از منظر اصل احترام به خودمختاری فردی، اجرای کرایونیک بنا بر میل و خواسته بیمار مشرف به مرگ، یک گزینش اخلاقی است. از سوی دیگر کرانیک باعث سودمندی اجتماعی از طریق حفظ عمر دانشمندان و سرمایه‌های اجتماعی می‌گردد. دسترسی همگانی به این روش درمانی به معنای تحقق عدالت خواهد بود. با این حال، وجود چالش‌های اخلاقی در سه حوزه فردی (عدم قطعیت بازگشت‌پذیری بیمار، ایجاد افتراق روانی برای وی در بازگشت احتمالی)؛ حوزه روابط خانوادگی (تحمیل هزینه‌های مالی به خانواده و ایجاد آشفتگی‌های حقوقی در روابط خانوادگی)؛ حوزه اجتماعی (از جمله از بین‌رفتن کارکرد مرگ و نیز افزایش خودکشی) باعث می‌گردد که اجرای کرایونیک از قوت و منطق لازم برخوردار نباشد.

نتیجه گیری: اگرچه می‌توان انجماد بیماران صعب‌العلاج مشرف به مرگ، از منظر اصول‌گرایی امری اخلاقی دانست، ولی همچنان با چالش‌هایی مواجه است.

زمینه و هدف: انتقال فناوری فرایندی است که جهت بهره‌گیری از تجارب علمی کشورها در امر توسعه به کار گرفته می‌شود. پژوهش حاضر با هدف بررسی ادله مشروعیت قرارداد اجاره اشخاص در فرایند انتقال فناوری از منظر اخلاق اسلامی انجام شده است.

مواد و روش‌ها: این مطالعه کیفی با رویکرد تحلیلی و با استفاد از متون، کتب و مقالات منتشرشده انجام شده است. پس از بررسی مشروعیت قرارداد اجاره اشخاص در فرایند انتقال فناوری، همسویی آن با اصول اخلاق اسلامی بررسی و تحلیل شد.

یافته‌ها: قرارداد اجاره اشخاص از اعتبار و مشروعیت فقهی و تقنینی در حقوق ایران و اسلام برخوردار است. از نظر حقوقی، در فرایند انتقال فناوری، شرکت‌ها و کشورهای خارجی مالک فناوری و انتقال‌دهنده آن به عنوان پیمانکار شناخته می‌شوند که در فرایند انتقال، مالک هیچ ‌کدام از بخش‌های تولیدی نمی‌شوند و صرفاً اجرت فعالیت‌ها، خدمات و مشاوره‌های خود را دریافت می‌کنند؛ این امر به لحظ اقتصادی هم باعث بهره‌مندی از منافع فناوری و هم حفظ مالکیت آن می‌گردد.

نتیجه‌گیری: از منظر اخلاق اسلامی، قرارداد اجاره اشخاص مشروعیت قابل توجهی برای فرایند انتقال فناوری دارد و این مسأله نشان دهنده جامعیت و قابلیت حقوق با سازگاری فقه و اخلاق اسلامی است که می‌تواند ضامنی برای توسعه همه‌جانبه کشور در سایه انتقال فناوری محسوب شود.

زمینه و هدف: در دهه‌های اخیر بحران‌های زیست‌محیطی به فهرست بحران‌های جهانی افزوده شده‌اند و پیامد عملکرد غیر اخلاقی انسان‌ها بر محیط زیست به سرعت در حال آشکارشدن است. از این رو پژوهش حاضر با هدف واکاوی عوامل مؤثر بر رفتار اخلاقی در قبال محیط زیست صورت گرفته است.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی، جامعه مورد مطالعه را 70 نفر از مدیران شرکت‌های تعاونی تولید کشاورزی استان ایلام در سال 1395 تشکیل می‌دادند که به روش تمام‌شماری مورد مطالعه قرار گرفتند. ابزار جمع‎آوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساخته، بسته‌پاسخ بود که روایی محتوا و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از میانگین و آزمون‌های دوجمله‌ای و همبستگی پیرسون و نرم‌افزار SPSS 19 استفاده شد.

یافته‌ها: جهت‌گیری ارزشی نوع‌دوستی با میانگین76/0±32/3، آگاهی از پیامدها برای دیگران با میانگین 84/0±31/3 و دغدغه زیست‌محیطی برای خود با میانگین 48/0±7/3 بالاترین میزان‌ها را داشتند. جهت‌گیری ارزشی موفقیت دارای ارتباط مثبت و معنی‌دار با رفتار اخلاقی در قبال محیط زیست بود (01/0=p).

نتیجه‌گیری: مطابق نتایج مطالعه، بین جهت‌گیری ارزشی موفقیت با رفتار اخلاقی در قبال محیط زیست، ارتباط مثبت و معنی‌دار وجود داشت. از آنجایی که ارزش‌ها غالباً برخاسته از ارتباط بین محیط و متن فرهنگی جامعه هستند، فرهنگ‎سازی و آموزش رفتار اخلاقی در زمینه حفاظت از محیط زیست به مدیران توصیه می‌گردد.

زمینه و هدف: پروتکل کارتاهنا درباره ایمنی‌زیستی، براساس اصل احتیاط زیست‌محیطی تنظیم گردیده است. پیرو الحاق ایران به این پروتکل، قانون ایمنی‌زیستی در راستای تعیین مقرراتی در این حوزه تصویب گردید. علی‌رغم ضرورت التزام قانون مذکور به اصل احتیاط، پایبندی آن به این اصل محل تردید قرار گرفته است. از این رو پژوهش حاضر بر آن است که با تحلیل این سند قانونی، حدود التزام و پایبندی آن به اصل احتیاط را بررسی نماید.

مواد و روش‌ها: در این پژوهش تحلیلی ضمن مطالعه تحقیقات پیشین و مقالات منتشره، سند قانون ایمنی‌زیستی در ابعاد مختلف مورد تحلیل و نقد قرار گرفت.

یافته‌ها: در این قانون، اصل اخلاقی احتیاط و حدود و نحوه اجرای آن مورد اشاره قرار نگرفته و تنها در باب ارزیابی و مدیریت خطر با ارجاع به پروتکل کارتاهنا به طور ضمنی به این اصل اشاره گردیده است. در حوزه مشارکت عمومی نیز فاقد هرگونه الزاماتی بوده و در خصوص مسؤولیت مدنی و کیفری نیز ابهامات بسیاری از حیث انطباق با اصل احتیاط به چشم می‌خورد.

نتیجه‌گیری: قانون ایمنی‌زیستی در اجرای اصل احتیاط ناموفق بوده و رویکرد حاکم بر این قانون با اصل مذکور مغایرت دارد. علت اصلی این امر را می‌توان عدم ارائه تعریف و حدود اجرای این اصل با عنایت به شرایط اجتماعی ـ اقتصادی کشور دانست. اصلاح این قانون مطابق با اصل احتیاط توصیه می‌گردد.

زمینه و هدف: امروزه محیط زیست و حفاظت از آن به یکی از مهم‌ترین ارزش‌های اجتماعی و اخلاق زیستی در جهان تبدیل شده است. این مطالعه با هدف بررسی جرائم زیست‌محیطی و راه‌کارهای پیشگیری از آن انجام شده است.

مواد و روش‌ها: در این تحقیق تحلیلی با استفاده از روش کتابخانه‌ای مطالب مرتبط با موضوع گردآوری و تحلیل شد. سپس توصیه‌ها بر اساس یک رویکرد پیشگیری‌کننده و اخلاقی ارائه گردید.

یافته ها: به طور کلی از مهم‌ترین معضلات زیست‌محیطی می‌توان به آلودگی هوا ناشی از فعالیت‌های صنعتی، آلودگی منابع آب از طریق ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به آب رودخانه‌ها، عدم استانداردسازی در مدیریت پسماند شهری، آلودگی‌های خاک ناشی از ورود مواد سمی و نخاله‌های ساختمانی اشاره نمود. برخی از جرائم زیست‌محیطی عبارت از تهدید علیه سلامت عمومی، تخریب عمدی درختان، چرای بی‌رویه دام، ساخت و ساز غیر مجاز می‌باشند. از جمله طرق پیشگیری از جرائم زیست‌محیطی می‌توان به تحولات تقنینی، برگزاری دوره‌های آموزشی برای حقوقدانان و قضات، استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس، مشارکت مردم و سازمان‌های غیر دولتی و مردم‌نهاد اشاره نمود. همچنین ارتکاب بیشتر جرائم توسط اشخاص حقوقی و اهمیت آن، طرح مسؤولیت کیفری اشخاص حقوقی را می‌طلبد.

نتیجه‌گیری: جرائم زیست‌محیطی از مهم‌ترین معضلات جوامع بشری بوده که با تأثیرگذاری بر تمامی ابعاد زندگی افراد جامعه، توانایی تخریب آن را دارد. از این رو مشارکت عموم در امر حفاظت از محیط زیست در قالب سازمان‌های غیر دولتی، ارتقای سطح فرهنگ جامعه از طریق رسانه‌های جمعی و فضای مجازی و به روزرسانی قوانین در این حوزه توصیه می‌گردد.