مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

طب اسلامی به عنوان یک مکتب دارای مبانی و اصول، ایدئولوژی، علوم پایه و منابع محکم است. در مقاله حاضر با دیدگاهی بی‌طرفانه و بدون قضاوت در مورد درستی یا نادرستی گزاره‌ها، به طبقه‌بندی دیدگاه‌های موافق مکتب طب اسلامی پرداخته و این دیدگاه‌ها در 7 عنوان طبقه‌بندی گردید. امروزه آثار نوشتاری از قبیل کتب، مقالات و مطالب فراوانی با عنوان طب اسلامی منتشر می‌شوند و اصالت علمی و غنای محتوایی لازم در برخی آثار مشاهده نمی‌گردد و به نظر می‌رسد در برخی آثار بدون رعایت معیارهای علمی به طرح موضوع طب اسلامی پرداخته شده است. از این رو در این مقاله، از برخی آثار که در مقایسه با دیگران، از غنای علمی و محتوایی بیشتری برخوردار بودند، استفاده گردید. با بررسی دیدگاه‌های موافق مکتب طب اسلامی به روشنی قابل استنباط است که در مورد تعریف و مفهوم‌شناسی طب اسلامی، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. به نظر می‌رسد اختلاف دیدگاه‌ها، عمدتاً مربوط به زاویه دید و نگرش پژوهشگران به مقوله طب اسلامی است و یکی از دلایل گستردگی و پراکندگی دیدگاه‌ها، استفاده‌نکردن از روش‌های علمی مباحثه و تدوین نظریه علمی است که استفاده از روش تحقیق مناسب را جهت شکل‌گیری دیدگاهی جامع ضروری می‌سازد.

نماد، کلمه یا شکلی است که معنایی فراتر یا غیر از آن لفظ و شکل را به مخاطب القا می‌کند. یکی از نمادهای مهم که معرف حرفه پزشکی و دارو و درمان است، «کادوسه» است. كادوسه تصوير دو مار است كه به دور یك عصا یا به شكل باز گشاده بالی قائم پیچیده‌اند، اگرچه این نماد به «اسکلپیوس»، رب‌النوع پزشکی در یونان نسبت داده شده است، اما ریشه‌های تاریخی وجود دارد که عصای کادوسه در تمدن‌ها و آیین‌های ایران دیده شده است. چنانکه تأمل مي‌شود مهم‌ترين عنصر اين نماد مار است که در تمدن‌های قدیم ایران نماد زندگی، حاصلخیزی و باروری بوده است. در آیین مهرپرستی نيز، مار، نماد زمین است که با لیسیدن خون گاو کشته‌شده به دست مهر، باروری و آماده‌شدن برای تجدید حیات را القا مي‌كند. این مقاله به بن‌مایه‌های اساطیری مار در تمدن‌ها و آیین‌های ایران باستان و پیوند آن با زندگی و درمان و پزشکی می‌پردازد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی روش درمان بیماری ترس‌خوردگی ـ با تأکید بر ترس برون در خوزستان ـ در طب بومی در نزد اقوام ایرانی انجام گرفته است. همچنین این شیوه درمانی را با درمان‌های روانشناسی که امروزه مطرح است مورد مقایسه قرار داده است. ترس در طب بومی در ذیل هیجانات روحی ـ روانی مورد توجه حکیمان بوده است. آنان ترس را حالت هیجانیِ آدمی جهت فرار از امری نامطلوب قلمداد می‌کردند و برای درمان آن از داروهای گیاهی و خواص جادویی برخی سنگ‌ها و فلزات کمک می‌گرفتند. در روش‌های درمان ترس در طب بومی اقوام ایرانی ـ به ویژه در ترس برون خوزستان ـ عامل ترس را در بیرون از بدن بیمار جستجو نموده و به منظور درمان از وسایل و عناصر مشترکی همانند آتش، آب و نمک استفاده می‌نمودند. با استفاده از تصاویری که به واسطه نمک بر روی ساجی (تاوه) نقش می‌بندد‌ و در خلال گفتگو با فرد ترس‌خورده به عامل ترس او پی می‌برند. برخی جنبه‌های این روش درمانی با برخی دیدگاه‌های روانشناسی همانند رویکردهای روانکاوی، رفتاری و یادگیری اجتماعی و نیز روش‌های درمانی نظیر روان‌تحلیلی، رفتاردرمانی، شناخت درمانی و رویکرد مداخله خانوادگی قابل تطبیق می‌باشد.

تاریخ پزشکی عربی دورانی است که از تولد نبی مکرم اسلام شروع و تا سقوط بنی‌امیه ادامه می‌یابد که به اشتباه بعضی مورخان به عنوان دوران سکوت تمدنی شناخته می‌شود. تاریخ این دوران که مصادف بوده با دوران جاهلیت و سپس ظهور نبوت حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی (ص) و جانشینان ایشان، بیشتر با کشورگشایی اعراب هم‌زمان بوده است و کم‌تر به موضوع دانش پزشکی پرداخته شده است.

در این دوران دستورات طبی که بیشتر جنبه پیشگیری‌کننده داشته‌اند، در اختیار پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین قرار داشته و بسیاری از مسلمین از آن تبعیت می‌نمودند و این دستورات طبی، بعدها به طب نبوی و طب ائمه مشهور گشتند. در این دوران در کنار طب نبوی، پزشکی سایر تمدن‌هایی چون طب ایرانی (جندی‌شاپور)، یونانی، رومی و سریانی نیز وجود داشته و از سوی پزشکان عرب بعد از قرن‌ها طب بدوی مورد توجه قرار گرفت. پزشکی نظامی عربی نیز هم در این دوره شاهد رشد و شکوفایی بود و توانست زنان مسلمان را به سوی خود جلب نماید.

در این پژوهش به بررسی تاریخ پزشکی عرب در دوران جاهلیت، طب صدر اسلام (طب نبوی) و در نهایت پزشکی عرب در دوره بنی‌امیه پرداخته می‌شود.

مدیریت بدن به عنوان بخشی از رفتارهای افراد برای حفظ سلامتی و زیبایی بدن همواره در طول تاریخ مورد توجه ایرانیان بوده است. در این مقاله با استناد به گزارش‌های سیاحان اروپایی، دو روشی که ایرانیان در مدیریت بدن در دوره قاجار به کار می‌بردند، به شیوه تحلیلی و توصیفی با استفاده از منابع تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است تا نشان داده شود که وضعیت مدیریت بدن در دوره قاجاریه بر اساس گزارش‌های سیاحان اروپایی چگونه بوده است.

بررسی‌های نوشته‌های سیاحان اروپایی نشان داد که مدیریت بدن در ایران دوره قاجار از سوی مردم به دو شیوه انجام می‌گرفت. آنان از یکسو با استفاده از مواد آرایشی نظیر حنا، نوعی رنگ، صابون و پوشیدن لباس‌های متنوع و همچنین با استفاده از انواع جواهرات به زیباساختن چهره خود می‌پرداختند. روش دیگر در مدیریت بدن تلاش‌هایی بود که برای حفظ سلامتی بدن نظیر استحمام، نظافت بدن، استفاده از توصیه‌های طب سنتی (حجامت‌کردن، زالوانداختن، بادکش‌کردن و استفاده از گیاهان دارویی) و مراجعه به اطباء برای درمان بیماری‌ها صورت می‌گرفت. در این بین، شیوع انواع بیماری‌های مسری از طریق آب آشامیدنی و حمام‌های عمومی، عدم دسترسی به پزشک حاذق و کمبود مراکز درمانی از دیگر مشکلاتی بود که مردم در دوره قاجاریه دچار آن شده بودند. این مشکلات نیز به نوبه خود سلامتی افراد را تهدید کرده و گاهاً زمینه را برای شیوع بیماری‌های واگیر فراهم می‌کرده است.

در اصطلاح علمی، انگل پیوک (دراکنکولوس مدیننسیس، کرم گینه، کرم مدینه، کرم اژدها، یا سابقاً فیلاریا مدیننسیس)، کرم انگلی رشته‌ای که طول بالغ آن به بیش از یک متر هم می‌رسد و در بافت‌های زیرپوستی آدمی و بعضی از پستانداران نواحی گرمسیر جای گرفته، باعث بیماری دردناک و گاهی کشنده‌ای می‌گردد.

یکی از متون کهن ایرانی که در آن به این انگل پرداخته شده، شاهنامه فردوسی، بخش مربوط به داستان ضحاک است. ضحّاک، عربی‌شده «دهاک» است که در اوستا به صورت «اژی دهاک» آمده است. اسطوره ضحاک یکی از کهن‌ترین و رمزآلودترین اساطیر ایرانی است که از طریق خدای‌نامه‌های کهن به دست فردوسی رسیده و او متن خدای‌نامه را که هماهنگ با باورهای فرهنگی جامعه و در زبانی نمادین، اما مایه‌گرفته از حقیقت بوده، در زبانی شاعرانه توصیف کرده است.

گمان نگارندگان بر این است که مارهای روییده بر دوش ضحّاک، در واقع همین انگل پیوک هستند که در پردازش اسطوره‌ای حکیم طوس از داستان ضحّاک و تصویر خوی اهریمنی وی، در پیکر مار تجسم یافته‌اند و توصیف او، اولین گزارش تاریخی ابتلا به این انگل در پستانداران بوده که در متون تاریخی و ادبی به آن اشاره شده است.

دکتر یوهان لوییس شلیمر از چهره‌های مطرح و تأثیرگذار پزشکی نوین دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بود. سال‌هاست که ایرانیان او را می‌شناسند و با دیدگاه‌های وی پیرامون پزشکی آشنایی دارند. او که متولد سال 1818 رتردام هلند بود، تحصیلات پزشکی خود را در دانشگاه معروف لیدن به پایان رسانید. آنگاه جذب زندگی و طبابت در ایران شد و پس از حدود دو سال پرداختن به تحقیق و پزشکی در سوریه و عراق راهی گیلان گردید، لیکن سرانجام مغناطیس تهران و دارالفنون این پزشک هلندی را به تهران کشانید.

دکتر شلیمر در تهران به پزشکی و تدریس در دارالفنون و تحقیق و تألیف پرداخت و صاحب زن و فرزند گردید و در همین شهر درگذشت (1876 مطابق 1293 ق.) و به خاک سپرده شد.

مطالعه آثار پزشکی وی بیانگر اهمیت کارهایی می‌باشد که او انجام داده و نشانگر بزرگی و ژرف‌نگری‌اش در تحقیق و تفحص است. دکتر شلیمر صاحب تألیفات متعدد است، لیکن مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر پزشکی وی کتابی است به نام «Terminologie Medico Pharmaceutique et Anthropologique Française Persane» که در سال 1874 (1291 ق.) تألیف گردیده است. این اثر در حقیقت نخستین تلاش برای ترویج فرهنگ اصطلاحات پزشکی سنتی ایران با واژگان نوین پزشکی غرب به شمار می‌رود. او با میرزاعلی‌اکبرخان نفیسی نیز یک فرهنگ پزشکی (لغت‌نامه پزشکی) به فارسی تألیف نموده که تحت عنوان فرهنگ شلیمر شهرت پیدا کرده است.

واژگان پزشکی فارسی معاصر ایران مدیون دکتر یوهان شلیمر است. او در جای‌جای آثار پزشکی خود کوشیده است که برای بیان یک مفهوم دو واژه با دو سیاق متفاوت: یکی عمومی و از زبان روزمره مردم و دیگری به صورت علمی و تخصصی ارائه شود. در مجموع به کاربردن واژگان روزمره مانند دست، شانه، سنگ و پریدن، در کنار یا به جای کلمات فخیم و رسمی (مانند بثورات جفن، یعنی تاول‌ها و جوش‌های چرکی پلک چشم) که پیش از آن در متون علمی به کار می‌رفته است، بیانگر نوعی ساده‌نویسی ویژه وی می‌باشد. از آن گذشته او به عنوان یکی از اعضای حفظ‌الصحه نخستین کسی است که اصطلاح «بهداشت عمومی» (حفظ‌الصحه) را در زبان فاسی وارد ساخته است.

شمار قابل توجهی از کتب طب سنتی ایران با موضوعیت مبانی پزشکی و تدابیر حفظ‌الصحه و موضوعاتی از این دست تألیف یافته‌اند و کتاب‌هایی که در حوزه امور بهداشتی و آرایشی به خصوص برای بانوان به طور تخصصی تألیف شده باشند، بسیار اندک و محدود می‌باشند. کتاب «تحفة‌الخواتین» علی بن حسین انصاری شیرازی معروف به حاج زین‌العطار که در سده هشتم هجری به زبان فارسی نگارش یافته است، با چشم‌پوشی از برخی موضوعات که ممکن است با مبانی پزشکی امروزی هم‌خوانی نداشته باشد، از معدود نسخه‌هایی است که بخش عمده آن مربوط به امور بهداشتی و آرایشی بانوان است. احیا و بازنویسی این نسخه خطی که اخیراً به اتمام رسیده است، فرصتی مغتنم برای متخصصان و پژوهشگران طب سنتی می‌باشد تا بتوانند در جهت تحقیق و پژوهش در زمینه توسعه بهداشت و سلامت ـ به ‌خصوص برای بانوان ـ به موضوعات مهم و مورد نظر به سهولت دست یابند تا پس از انجام آزمایش و تحقیقات لازم، تجربیات خود را در اختیار عموم قرار دهند که خود گام مؤثری در توسعه سلامت خانواده و جامعه می‌باشد.

«تحفة‌الخواتین» در هفت فصل پیرامون بهداشت و آرایش بانوان از جمله انواع لایه‌بردارها، تقویت‌کننده‌های مو و خوشبوکننده‌ها، رنگ موها، خمیر دندان‌ها، مامایی، زنان و زایمان و نازایی، چاقی و لاغری و... تنظیم شده است.