مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی

زمینه و هدف: در فقه پویای شیعه جایگاه برابری در بسیاری از امور برای زنان در نظر گرفته شده است. بسیاری از افراد باوری غلط در خصوص ولایت مرد بر زن دارند و انجام امور زن را منوط به اجازه شوهر ایشان می‌دانند، در حالی که با اطمینان می‌توان گفت در خصوص یک خانم عاقل بالغ رشید، فرد تصمیم‌گیرنده در خصوص جسم خود برای فرآیند درمان می‌باشد. تنها مورد استثنا، انجام اعمال جراحی است که ممکن است سبب ناباروری شود و اندیکاسیون درمانی نیز نداشته باشد است.

مواد و روش‌ها: این پژوهش بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و از نوع تحلیلی ـ توصیفی است.

ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانتداری در ارائه مطالب و انتشار گزارش‌ها رعایت گردید.

یافته‌ها: متأسفانه در نظام سلامت کنونی ما باورهای غلطی برای اخذ رضایت از همسر بیمار در کلیه فرآیندهای درمانی وجود دارد که نه‌تنها هیچ جایگاه فقهی نداشته، جایگاه حقوقی نیز ندارد و حتی در بسیاری از موارد خلاف قوانین موضوعه نیز می‌باشد.

نتیجه‌گیری: کسب رضایت از همسر مبنای قانونی نداشته و فاقد ارزش حقوقی در صورت اقامه دعوی می‌باشد. تنها استثنا در مواردی که منجر با ناباروری خواهد شد، چنانچه بیم جان زن نباشد، نیاز به اخذ رضایت از زن و شوهر می‌باشد.

زمینه و هدف: ایران از جمله کشورهایی بوده که به خصوص در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم مقصد بسیاری از سیاحان بوده است. در پژوهش حاضر سعی بر آن شده تا وضعیت بهداشت و پزشكی ایران از دیدگاه سیاحان آن دوره مورد ارزیابی قرار گیرد.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه مروری توصیفی سعی شده است از طریق دسترسی به منابع معتبر وضعیت بهداشتی و پزشکی ایران در دوران قاجار مورد بررسی قرار گیرد. جهت این کار با استفاده از واژگان کلیدی مناسب از جمله «قاجاریه»، «سفرنامه‌نویسان»، «بهداشت» و جستجوی الکترونیکی در بانک‌های اطلاعاتی SID، Google Scholar، Pubmed و جستجوی دستی در منابع معتبر کتابخانه‌ای اطلاعات گرداوری و به هدف محوری پژوهش که بررسی وضعیت بهداشتی و پزشکی در دوران قاجار پرداخته شده است.

یافته‌ها: سیاحانی که خاطرات خود از سفر به ایران در دوره قاجار را به نگارش درآوردند، تصویر روشنی از اوضاع اجتماعی، تشکیلات اداری، آداب و رسوم و سنن ایرانیان آن زمان ارائه داده‌اند. بر اساس منابع یافت‌شده در اکثر سفرنامه‌های موجود وضعیت پزشکی و بهداشت عمومی از لحاظ آب آشامیدنی، استحمام، درمان بیماری‌ها، وضعیت بهداشتی معابر و بهداشت فردی ایرانیان در زمان قاجار مناسب نبوده است.

نتیجه‌گیری: طورکلی زاویه دید ناظران داخلی و مسافران خارجی نسبت به وضعیت سلامت (پیشگیری و درمان بیماری‌ها، بهداشت عمومی) در ایران قاجار متأثر از جامعه سنتی معتقد به ارزش‌های مذهبی بوده و در مجموع نشانگر وضعیت نامناسب بهداشتی در اکثر زمینه‌ها بوده است.

زمینه و هدف: پزشکان مسلمان در باب شناخت بیماری‌های مختلف و راه‌های درمان آن‌ها بررسی‌های بسیاری نموده و شیوه‌های جدید و نوینی را به تمدن اسلامی ارائه نمودند. سرطان از مهم‌ترین بیماری‌هایی است که پزشکان مسلمان به صورت تخصصی به بررسی آن پرداخته و راه‌های مختلفی را در باب مداوا و تبیین انواع آن مطرح کرده‌اند.

مواد و روش‌ها: با استفاده از روش مروری، کتابخانه‌ای و رجوع به منابع دسته اول در زمینه پزشکی اسلام روش‌های مداوای سرطان استخراج و مورد بررسی قرار گرفت.

یافته‌ها: مهم‌ترین راه‌های درمان این بیماری که توسط پزشکان مسلمان عرضه شده عبارت است از: 1ـ احتقان (شیاف دارو)؛ 2ـ استفراغ‌دادن (خالی‌کردن بدن از سموم)؛ 3ـ جلوگیری از گسترش و نگه‌داشتن بیماری در همان اندازه؛ 4ـ انواع جراحی شامل: فصدکردن (شکافتن کامل عروق اصلی برای خارج‌کردن مقدار معینی از خون غلیظ از اعماق بدن جهت تخلیه سموم)؛ 5ـ بریدن و کی (داغ‌کردن). در این مقاله به بررسی روش‌های مختلف در درمان بیماری سرطان با تحقیق و بررسی در آثار پزشکی اسلامی پرداخته شده است.

نتیجه‌گیری: پزشکان مسلمان در شناخت و مداوای بیماری سرطان به پیشرفت‌های خاصی دست یافته بودند. شیوه‌های درمانی متناسب با شرایط بیمار توسط پزشکان مسلمان اعمال می‌شد.

زمینه و هدف: کبد یکی از اعضای بسیار مهم و حیاتی در بدن است. در متون طب سنتی ایران، از آن به عنوان عضو رییسه ذکر شده است. بیماری‌هایی مانند، گرمی، سردی، خشکی و تری مزاج کبد، سده و انواع ورم‌های کبد و استسقاءها است در طب سنتی و بیماری‌هایی مانند، کبد چرب، زردی (یرقان)، هپاتیت در طب کلاسیک از این عضو حیاتی ایجاد می‌گردد. هدف از این مطالعه بررسی گیاهان دارویی سنتی است و قابل معرفی به طب کلاسیک است.

مواد و روش‌ها: جهت انجام این مطالعه از منابع معروف و شاخص طب سنتی مانند کتاب‌های مخزن الادویه و تقویم الابدان و برای شناسایی اسامی علمی این گیاهان از منابع علمی معتبر استفاده شده است.

یافته‌ها: فهرستی از گیاهان دارویی طب سنتی با نام علمی دقیق در این مقاله معرفی شدند. گونه‌های دارویی مشترک بین طب سنتی و کلاسیک مانند Chichorium Intybus (کاسنی)، جنس Aloe و انواع گونه‌های Hypericum معرفی شدند.

نتیجه‌گیری: با مقایسه گیاهان دارویی در طب سنتی و کلاسیک، گیاهان دارویی مطمئن‌تری برای درمان بیماری‌های کبدی یافت می‌شوند، اما گیاهان دارویی دیگری نیز در منابع دارویی سنتی وجود داشته است که در درمان بیماری‌های کبدی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند که امروزه از دایره مطالعات طب کلاسیک به دلیل ناشناخته‌بودن کنار گذاشته شده‌اند.

زمینه و هدف: یکی از نخستین علومی که توجه مسلمانان را به خود جلب کرد و گسترش یافت، طب بود، از آنجا که دانش پزشکی با جان و روان انسان‌ها سر و کار دارد، در بیشتر تمدن‌های بشری، از منزلت و اهمیت خاصی برخوردار بوده و به عنوان یک حرفه مقدس بدان ‌نگریسته می‌شد؛ انتظار آن بود که اطبا، آراستگی اخلاقی را با توانمندی حرفه‌ایی درهم آمیزند. تاریخ طب در ایران و اسلام گواه آن است که اخلاق پزشکی، همواره مورد توجه و سرلوحه کار پزشکان موفق، مردمی و نامدار بوده است. پژوهش حاضر با هدف معرفی شاخص‌های راستین یک پزشک آرمانی و نمونه از منظر تعدادی از اطبای بلندآوازه و معتبر ایران اسلامی در قرون نخستین اسلامی، کوشیده تا اصول اخلاقی اطبای سلف را مورد کنکاش قرار دهد.

مواد و روش‌ها: مقاله پیش رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و به یاری منابع کتابخانه‌ایی، با بررسی موردی کتاب‌های طبی پنج تن از اطبای ایرانی سده‌های سوم تا پنجم قمری، به نام‌های ابن ربن طبری، زکریای رازی، مجوسی اهوازی، بوعلی سینا و حکیم جرجانی، معیارهای طبیب نمونه را مورد بررسی قرار می‌دهد.

ملاحضات اخلاقی: در مراجعه به متون، صداقت و امانتداری، استناد به متون مورد استفاده، پرهیز از جانبداری در استنباط از متون یا تحلیل‌ها رعایت شده است.

یافته‌ها: نتیجه تحقیق گواه آن است که نزد پزشکان ایرانی مسلمان رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای در امر طبابت به عنوان مهم‌ترین خصیصه و شرط لازم برای اطبا مطرح بوده و بر این اساس در آثار طبی این پزشکان، ویژگی‌هایی چون ارتباط و یاد خدا، توكل، بردباری، حفظ اسرار پزشکی، خوش خلقی، امیدبخشی، ارتباط و رفتار مناسب با بیمار، اعتقاد راسخ دینی و... مورد تأکید و توصیه قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری: پزشکانی که در تاریخ به آن‌ها حکیم نیز گفته می‌شده است، بر اصولی چون حسن برخورد پزشك و تأثیر آن در معالجه بیمار، حضور بر بالین مریض و احترام به او، رعایت تقوا و دینداری، پرهیز از فساد و... به عنوان شروط فرهنگ اخلاقی در علم پزشكی اصرار داشته‌اند. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که دو اصل اخلاق و وجدان و نیز تخصص پزشکی، وجه اشتراک اکثر اطبای ایرانی و مسلمان در سده‌های میانی تاریخ ایران اسلامی بوده است.

زمینه و هدف: با وجود ورود شیوه‌های نوین طبی و درمانی در تاریخ پزشکی دوره قاجار، طب سنتی همچنان در کنار آن به حیات خود ادامه داد، همچنان درمانگران سنتی مشغول به کار بودند، یکی از گروه‌های درمانگر سنتی، دلاک‌ها و سلمانی‌ها بودند. این گروه حضوری فعال در عرصه بهداشت و خدمات درمانی دوره قاجار داشته‌اند، به گونه‌ای که علاوه بر فعالیت‌های معمول سلمانی و دلاک‌ها همچون اصلاح سر و صورت و کیسه‌کشی در حمام‌ها، به فعالیت‌های بهداشتی و درمانی نیز می‌پرداختند.

مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق گردآوری فیش‌های تحقیقاتی از منابع کتابخانه‌ای انجام ‌شده است.

یافته‌ها: بر اساس بررسی‌های انجام‌شده با وجود ورود شیوه‌های نوین طب غربی در دوره قاجار، طب سنتی به دلیل پیشینه و قدمت طولانی در نزد ایرانیان همچنان در قالب گروه‌های مختلف به ارائه خدمات بهداشتی و درمانی می‌پرداختند. دلاک‌ها و سلمانی‌ها از این طیف بودند که به اقداماتی می‌پرداختند که خارج از حرفه اصلی و اولیه آنان، یعنی آرایشگری بود، از جمله امور بهداشتی و درمانی که توسط دلاک‌ها و سلمانی‌ها انجام می‌شد، می‌توان به حجامت، خون‌گیری، جراحی، دندان‌کشی، آبله‌کوبی و ختنه‌کردن اشاره کرد. با وجود عاری‌نبودن فعالیت‌های دلاک‌ها و سلمانی از خطرات امور درمانی و بهداشتی و توجه فراوان درباره قاجار به طب غربی، سلمانی‌ها و دلاکی‌ها مورد پذیرش جامعه و محل رجوع عامه مردم بودند.

نتیجه‌گیری: جامعه عصر قاجار پذیرای خدمات بهداشتی و درمانی دلاک‌ها و سلمانی‌ها بود. این گروه در کنار طب نوین، خدمات بهداشتی و درمانی زیادی را به مردم به ویژه طبقات متوسط و پایین جامعه ارائه می‌دادند و مورد پذیرش عموم مردم بودند. دلیل این جاذبه و پذیرش علاوه بر دلایل روان‌شناسانه و جامعه‌شناسانه، عوامل و اقتصادی نیز بود، البته حوزه فعالیت سلمانی‌ها و دلاکی‌ها نیز آسیب‌هایی چون انتشار بیماری‌های واگیردار و خطرناک از طریق وسایل آلوده و عدم رعایت بهداشت و نابلدی در کار را در پی داشت.

زمینه و هدف: هر جا نام تمدنی می‌درخشد، بی‌شک طب و داروسازی به قدمت و عظمت آن در کنارش وجود دارد. تمدن‌های عظیم همواره داروسازی سترگی نیز داشته‌اند. در میان تمدن‌های باستان، مصر همواره یکی از سمبل‌های طب و داروسازی بوده ‌است. شاید بتوان این پیشرفت را ناشی از نگاه آنان به زندگی پس از مرگ و حیات دوباره و جاودانی پس از مرگ دانست. هشت کتاب (پاپیروس) پزشکی مصر باستان دربردارنده مطالب دارویی هستند که از بین آنان پاپیروس ابرس با حدود 700 دارو و بیش از800 دستور ساخت دارو بیشترین شمار دارو و ساخت آن را دربر دارد، البته در متون غیر پزشکی نیز انواع داروها ذکر شده است.

مواد و روش‌ها: پژوهش یادشده درصدد بررسی روش‌های درمان دارویی در مصر باستان می‌باشد که به روش مطالعه و بررسی کتابخانه‌ای با تکیه بر منابع تاریخ پزشکی انجام گرفته است.

یافته‌ها: داروهای مورد استفاده در مصر باستان از 3 نوع گیاهی، حیوانی، معدنی بودند. داروها در آن روزگار به 5 روش: دهانی، مقعدی، واژینال، موضعی و بخور استعمال می‌شده‌اند. 70‌% داروها از طریق دهان و در واقع گوارش استفاده می‌شدند. داروها از طریق یک حامل برای بیماران تجویز می‌شدند، این حامل‌ها یا ماده‌های نگهدارنده عبارت بودند از: آب، عسل، شیر، روغن، چربی، شراب و آبجو که اثر دارو را افزایش می‌دانند یا استعمال را لذت‌بخش می‌کردند. مصریان باستان داروها را به اشکال مختلف مصرف می‌کردند: قرص‌های لوزی‌شکل، ژله‌مانند، ترکیبات مایع، استنشاقی، بخور و مومی‌شکل و تزریقی. آنان از داروهایی که شناخته بودند در مواردی چون ناتوانی جنسی، پیری، عفونت‌ها و... بهره فراوان می‌بردند.

نتیجه‌گیری: هشت کتاب (پاپیروس) پزشکی مصر باستان دربردارنده مطالب دارویی هستند که کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. مطالعه منابع پزشکی و غیر پزشکی مصر باستان و یافتن شیوه‌های درمان به وسیله داروهای مورد استفاده در آن دوران، می‌تواند به بشریت و جامعه پزشکی و داروسازی در امر درمان و تولید داروهایی طبیعی با منشأ گیاهی، حیوانی، معدنی و فاقد مواد شیمیایی که عوارض جانبی فراوان برای بیمار ایجاد می‌کنند، کمک شایانی نماید.

زمینه و هدف: بهداشت یکی از مسائل مهم هر جامعه است؛ این مسأله در دوره عباسیان در منطقه عراق در عرصه‌های مختلف تغذیه، وضع آب و بهداشت محیط ظهور و بروز یافته است و راه‌کارهای مختلف و جالبی در این زمینه صورت گرفته است.

مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق گردآوری فیش‌های تحقیقاتی از منابع کتابخانه‌ای انجام ‌شده است.

یافته‌ها: یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که در دوره عباسیان در منطقه عراق برای جلوگیری از فاسدشدن مواد غذایی اقداماتی از قبیل استفاده از یخ، نمک‌سودکردن، خشک‌کردن میوه‌ها و برخی غذاها صورت می‌گرفته است همچنین در دربار خلفای عباسی برای مصرف غذاها زمان‌بندی صورت می‌گرفت و صرف غذا در وعده‌های مختلف و طبق برنامه بوده است و روش‌های را برای تأمین آب آشامیدنی سالم در پیش گرفته بودند. در زمینه بهداشت محیط نیز اقداماتی از قبیل استفاده از ابریق در امر شستشو، مستراح، حفر چاه فاضلاب و... انجام می‌شده است.

نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد در منطقه عراق در دوره عباسیان به ویژه شهر بغداد اقدامات بهداشتی از قبیل بهداشت مواد غذایی، رعایت بهداشت در زمینه نحوه تأمین آب آشامیدنی و بهداشت محیط اعم از وضعیت حمام، مستراح، فاضلاب‌ها، و... انجام می‌شده است، اما بیشتر امور بهداشتی در زمینه تغذیه، وضع آب و محیط سبب بهبود زندگی در دربار خلفا شده و علی‌رغم برخی اقدامات برای بهبود سطح بهداشت عمومی، وضع بهداشتی مراکزی چون زندان‌ها در دوره عباسیان در عراق و به ویژه بغداد بسیار نامناسب توصیف شده است.